Kiszonka z sorgo zamiast z kukurydzy. Jaką ma wartość odżywczą?

Coraz dłuższe okresy suszy w okresie wegetacji kukurydzy sprawiają, iż wielu rolników i specjalistów żywienia zwierząt w uprawie sorgo widzi szansę na zabezpieczenie niezbędnej ilości paszy objętościowej (kiszonka) dla bydła, gdyż zarówno kukurydza, jak i trwałe użytki zielone nie są w stanie zapewnić adekwatnego plonu.

Sorgo na kiszonkę

Zielonka z sorgo, podobnie jak zielonka z kukurydzy koszone z przeznaczeniem na kiszonkę, ze względu na niską zawartość białka, a dużą ilość cukrów prostych charakteryzują się niską pojemnością buforową, co oznacza dobrą przydatność do zakiszania. W optymalnych warunkach wilgotnościowych gleby, zielonka sorgo na kiszonkę daje tyle samo zielonej masy, co zielonka z kukurydzy.

W latach suchych, przy bezśnieżnych zimach i małej ilości opadów oraz na glebach lekkich, plon suchej masy sorgo przewyższa plon zielonej masy kukurydzy przeciętnie o ok. 20-30%. Najlepszą jakość kiszonek z sorgo uzyskuje się kosząc rośliny w fazie kwitnienia. Kiszonka z sorgo uprawianego w naszym klimacie nie zawiera ziarna, ale ma więcej włókna neutralnego detergentowego (NDF) niż kiszonka z kukurydzy. NDF jest podstawowym składnikiem błon komórkowych roślin, zbudowanych z celulozy i hemicelulozy. Zapewnia prawidłowy przebieg procesów trawienia żwaczowego, a uwolniona w wyniku jego rozkładu energia służy do syntezy białka mikrobiologicznego w żwaczu.

NDF jest rozkładane przez mikroflorę żwacza, uwalniając niskocząsteczkowe kwasy organiczne, głównie kwas octowy oraz propionowy. Oba kwasy wchłonięte do krwiobiegu są substratami do syntezy tłuszczu mleka. W kiszonce z sorgo jest 10-15% mniej białka niż w kiszonce z kukurydzy (tab.1). Białko rozkładane jest w żwaczu w mniejszym stopniu niż białko kiszonki z kukurydzy. Kiszonka z sorgo posiada też o 10-20% mniej energii w 1 kg s.m. niż kiszonka z całych roślin kukurydzy. Wynika to z braku ziarna i skrobi w kiszonce z sorgo oraz relatywnie wyższej zawartości włókna surowego, które limituje strawność kiszonki.

Tę niedoskonałość można ograniczać wzbogacając kiszonkę z sorgo dodatkami paszowymi np. mocznikiem lub melasą, śrutami zbożowymi, preparowanym ziarnem kukurydzy, tłuszczami chronionymi itp. Inną możliwość daje zwiększenie ilości mieszanek treściwych podawanych krowom w miejsce ziarna kukurydzy.

W zakiszanej zielonce z sorgo, w przeciwieństwie do kiszonki z kukurydzy, proces fermentacji jest bardziej intensywny, a sporządzona kiszonka zawiera znaczną ilość kwasu mlekowego. Kiszonki takie odznaczają się niskim odczynem pH, co ujemnie wpływa na pobieranie ich przez krowy.

Tab.1 Skład chemiczny i wartość odżywcza zielonek i kiszonek z kukurydzy, sorgo oraz kiszonki sorgo wraz z kukurydzą (IZ-PIB 2020)

Kiszonki o dużej zawartości kwasu mlekowego są podatne na rozkład tlenowy po odkryciu silosu kiszonkowego. Kwas mlekowy jest jednym z głównych substratów pokarmowych dla mikroorganizmów odpowiedzialnych za rozkład tlenowy kiszonek podczas dostępu powietrza. Odporność na rozkład tlenowy jest szczególnie ważnym zagadnieniem, gdy kiszonka z sorgo jest jedyną paszą objętościową w dawce pokarmowej dla jałówek lub krów zasuszonych.

Do produkcji kiszonki z sorgo mogą być wykorzystywane wszystkie typy sorgo, ale generalnie sorgo cukrowe jest lepszym surowcem niż trawa sudańska oraz mieszańce sorgo z trawą sudańską. Sorgo nigdy nie dorówna parametrom osiąganym przez kukurydzę uprawianą w optymalnych warunkach. Niższy udział ziarna a tym samym skrobi w kiszonce z sorgo jest w pewnym stopniu kompensowany wyższą koncentracją cukrów prostych co sprawia, iż bardzo łatwo się ona zakisza.. Z tych względów wartość pokarmowa kiszonki z sorgo jest przeciętnie o ok. 20-25% niższa niż kiszonka z kukurydzy,

Substancje antyżywieniowe

Rośliny sorgo, w początkowym okresie wzrostu (do osiągnięcia ok. 70-80 cm wysokości), zawierają w swoim składzie toksyczny alkaloid, który po zhydrolizowaniu uwalnia szkodliwy dla organizmu zwierząt – cyjanowodór (kwas pruski). Substancja ta jest niebezpieczna w przypadku pastwiskowego wykorzystywania uprawy sorgo we wczesnej fazie wzrostu. W warunkach Polski nie przewiduje się takiego użytkowania. Koncentracja kwasu pruskiego w roślinach ulega obniżeniu wraz z wiekiem oraz wielkością roślin.

W przypadku kiszonek, kwas pruski ulega rozkładowi w procesie kiszenia już po 18-21 dniach od ich sporządzenia i nie stanowi zagrożenia dla skarmianego nimi bydła.

Zbiór i zakiszanie

W klimacie naszego kraju większość odmian sorgo nie nie zdąży wytworzyć nasion. Niektóre mieszańce wyrzucają wiechy, inne z kolei osiągają niższą wysokość i nie wyrzucają wiech. W siewie czystym sorgo można zbierać w drugiej dekadzie października. Rośliny są długo zielone, należy je zebrać jednak przed wystąpieniem pierwszych przymrozków. Powinny zawierać co najmniej 25% suchej masy. W uprawie mieszanej z kukurydzą termin zbioru zielonej masy wyznacza dojrzałość półpełna kukurydzy. Zależnie od wysianego mieszańca kukurydzy (liczba FAO) termin ten przypada na ostatnią dekadę września i pierwszą dekadę października.

W klimacie naszego kraju większość odmian sorgo nie nie zdąży wytworzyć nasion, fot. T. Barowicz

Należy pamiętać, iż każdy dodatkowy dzień wegetacji ponad optimum obniża strawność masy organicznej poniżej poziomu 65%. Gorsza strawność wynika z przyrostu masy łodyg kosztem masy liści, a także zasychania najniżej położonych liści.

Sorgo w uprawie czystej lub pasowej z kukurydzą należy kosić sieczkarniami przystosowanymi do pracy w łanie o dużej wysokości i dużym plonie. Plon zielonej masy może wahać się między 40 a 90 ton/ha, co przy minimalnej zawartości suchej masy daje 10-22,5 ton s.m. z ha. W przypadku sieczkarni 4-rzędowych korzystnie jest kosić równocześnie 2 rzędy kukurydzy i 2 rzędy sorgo. Używając sieczkarnie 1- lub 2-rzędowe należy kosić przemiennie, za jednym przejazdem sorgo, za drugim kukurydzę, tak aby w silosie oba rodzaje zielonki mieszały się. Podczas sporządzania kiszonki z sorgo warto stosować konserwanty chemiczne, zawierające kwas propionowy i mrówkowy oraz propionian amonu.

Dobrym sposobem alternatywnym, w warunkach braku możliwości zastosowania konserwantu chemicznego, może być zakiszanie zielonki z sorgo z dodatkiem inokulantów zawierających homofermentacyjne bakterie kwasu mlekowego z rodzaju Lactobacillus, Enterococcus oraz Pediococcus lub w kompozycji z solami kwasów organicznych. W tabeli 2 przedstawiono wyniki badań, gdzie po 60 dniach przechowywania, w kiszonkach wykonano test stabilności tlenowej.

Zakiszanie sorgo wraz z dodatkami skutkowało istotnym ograniczeniem rozkładu białek do amoniaku. Najbardziej skutecznym był dodatek chemiczny, w skład którego wchodziły kwasy propionowy i mrówkowy oraz propionian amonu. Konserwant chemiczny najlepiej też zabezpieczał kiszonkę przed rozkładem tlenowym. W tym przypadku miara stabilności tlenowej była liczba godzin, podczas których temperatura kiszonek, wystawionych w temperaturze 20 o C na działanie powietrza, nie przekraczała o 3 o C temperatury otoczenia.. Konserwanty i inokulanty powinny być stosowane dzięki aplikatorów montowanych na sieczkarniach.

Tab.2.Stabilność tlenowa kiszonek z sorgo (Pyś, Borowiec, 2007)

Uprawiając sorgo z kukurydzą uzyskuje się kiszonkę o nieco niższej wartości pokarmowej niż z kukurydzy, ale wyższej niż z sorgo. Straty w produkcji kiszonek z sorgo oraz z sorgo i kukurydzy nie przekraczają 10% zakiszanej masy. Im wyższa jest zawartość suchej masy w zakiszanej zielonce, tym niższe są straty masy organicznej. Proces fermentacji mlekowej w silosie z kiszonką zachodzi 7-10 dni, po czym następuje stabilizacja kiszonki. Do skarmiania kiszonka z sorgo nadaje się po upływie minimum 4 tygodniach.

W ostatniej części dotyczącej sorgo przyjrzymy się aspektom paszy z tej rośliny w kontekście karmienia bydła.