Klapy dymowe – wymagania prawne w zakresie stosowania urządzeń oddymiających

Klapy dymowe w grawitacyjnym systemie oddymiania

Zgodnie z przepisami o ochronie przeciwpożarowej w budynkach stosowane są systemy do odprowadzania dymu i ciepła, powstałych w wyniku wybuchu pożaru. Mogą to być systemy oddymiania grawitacyjnego lub z nawiewem mechanicznym, w skład których wchodzą stosowne urządzenia. Niniejszy artykuł odnosi się do systemów grawitacyjnych, gdzie znajdują zastosowanie urządzenia oddymiające – klapy dymowe. W metodzie grawitacyjnej, najczęściej stosowanej w klatkach schodowych, wykorzystuje się naturalny przepływ powietrza i dymu, wywołany ciągiem termicznym i stratyfikacją termiczną dymów pożarowych, jaką jest zjawisko oddzielenia warstw dymu i powietrza. Punkt odbioru powietrza i dymu, w którym następuje ich odprowadzenie na zewnątrz, stanowi zamontowana w stropie lub dachu klapa dymowa. Należy dodać, iż występują jeszcze ścienne otwory oddymiające.

Rodzaje i budowa klap dymowych

Najczęściej klapy dymowe dzieli się na poszczególne rodzaje, uwzględniając trzy podstawowe kryteria: miejsce ich montażu, budowę, rodzaj zastosowanego mechanizmu otwierającego.

Podział klap dymowych:

• ze względu na miejsce montażu:
  • klapy dymowe punktowe – zwane także wolno stojącymi, przeznaczone do montażu na dachach znajdujących się nad pomieszczeniami w miejscach szczególnie zagrożonych pożarem lub nad klatkami schodowymi,
  • klapy usytuowane w pasmach świetlnych – zintegrowane z ich konstrukcją, w tym także z kształtem (łukowy lub płaski),
  • klapy fasadowe – zwane także okiennymi, montowane w ścianach zewnętrznych pionowo lub poziomo;
• ze względu na budowę i sposób otwierania:
  • klapy jednoskrzydłowe – wyposażone w jedno skrzydło otwierające się w całości,
  • klapy dwuskrzydłowe – wyposażone w dwa odrębne skrzydła,
  • klapy dymowe żaluzjowe – skrzydło składa się z obrotowych i połączonych łopatek;
• rodzaje mechanizmów otwierających klapy dymowe:
  • klapy dymowe z napędem elektrycznym – z siłownikiem elektrycznym uruchamianym napięciem stałym 24 V, we współpracy z centralką przeciwpożarową,
  • klapy z napędem pneumatycznym – składającym się z siłownika pneumatycznego, naboju gazowego z CO₂ i urządzenia sterującego,
  • klapy z napędem dzięki sprężyn gazowych – elementem napędowym są sprężyny gazowe, a integralne urządzenie stanowi zatrzask utrzymujący klapę w pozycji zamkniętej do momentu aktywacji systemu przeciwpożarowego.

Budowa klap oddymiających

Standardowe klapy dymowe składają się z podstawy, skrzydła oraz napędu. Podstawa jest zwykle wykonana z ocynkowanej blachy stalowej, ocieplonej termicznie wełną mineralną lub innym materiałem izolacyjnym. Z kolei skrzydło składa się z ramki wykonanej zwykle z blachy aluminiowej, wypełnionej płytą poliwęglanową wielokomorową, uszczelnionej na całym obwodzie. W przypadku klap żaluzjowych rolę skrzydła pełnią łopatki wykonane z kształtowników aluminiowych i wypełnione płytą poliwęglanową. Łopatki są połączone ze sobą i jednocześnie wykonują ruch obrotowy o 90°. Trzeci z podstawowych elementów klapy dymowej stanowi mechanizm otwierający w postaci powyżej wymienionych napędów.

Klapy dymowe – wymagania prawne

Podstawowe przepisy dotyczące obiektów budowlanych i związanych z nimi urządzeń są zawarte w Ustawie z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. z 2025 r., poz. 418) i w dużym poziomie ogólności odnoszą się do klap dymowych. W art. 5 tej ustawy stwierdza się, iż obiekt i urządzenia budowlane należy projektować i budować w sposób określony w przepisach techniczno-budowlanych, zapewniając m.in. bezpieczeństwo pożarowe. Takie przepisy zamieszczono głównie w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. z 2022 r., poz. 1225). Problematyce bezpieczeństwa pożarowego jest poświęcony Dział VI, przy czym szczegółowe wymagania dotyczące ewakuacji i kwestii oddymiania są przedstawione w rozdziale 4. „Drogi ewakuacyjne”.

Urządzenia oddymiające w przepisach Warunków technicznych

Jak stanowi § 245 tego rozporządzenia, klatki schodowe przeznaczone do ewakuacji ze strefy pożarowej w budynku niskim (ZL II), w budynku średniowysokim użyteczności publicznej (ZL I, ZL II i ZL III) oraz zamieszkania zbiorowego (ZL V), a także w niektórych budynkach przemysłowych powinny być obudowane i zamykane drzwiami dymoszczelnymi oraz wyposażone w urządzenia zapobiegające zadymianiu lub służące do usuwania dymu, uruchamiane samoczynnie dzięki systemu wykrywania dymu. Z kolei w § 246 zapisano m.in., iż wyposażenie w takie urządzenia klatek schodowych budynków wysokich i wysokościowych (ZL IV) stanowi korzystne rozwiązanie techniczne, eliminujące konieczność stosowania przedsionków oddzielających. W dalszej części rozporządzenia, tj. w § 256, podano m.in., iż urządzenia zapobiegające zadymieniu lub służące do usuwania dymu powinny być również zastosowane w obudowanych klatkach schodowych i zamykanych drzwiami o klasie odporności ogniowej co najmniej EI 30, z wejściem stanowiącym koniec dojścia ewakuacyjnego. Dotyczy to także budynków mieszkalnych wielorodzinnych (ZL IV).

Obowiązek wyposażenia budynku w klapy dymowe w przepisach o ochronie ppoż.

Funkcjonują jeszcze inne przepisy, z których wynika konieczność stosowania klap dymowych. Należy do nich Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz.U. z 1991 r., poz. 351 ze zm.). Zawarte w niej przepisy nakładają m.in. na właściciela, zarządcę albo użytkownika budynku obowiązek zapewnienia bezpiecznej ewakuacji oraz przygotowania obiektu do przeprowadzenia akcji gaśniczej. Działanie tego typu wymaga wyposażenia budynku w klapy dymowe.

Kolejny dokument stanowi Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U. z 2024 r., poz. 1716). Rozporządzenie m.in. szczegółowo opisuje zasady dotyczące warunków przeprowadzania ewakuacji. W przypadku wybuchu pożaru znajdujące się w pomieszczeniach osoby powinny mieć zapewnioną możliwość szybkiego i bezpiecznego opuszczenia zagrożonej strefy. Obowiązkowy jest montaż w określonych budynkach urządzeń przeciwpożarowych chroniących przed zadymieniem dróg ewakuacyjnych, do których należą klapy dymowe.

Klapy dymowe i inne urządzenia oddymiające w normach

Problematyka urządzeń zapobiegających zadymieniu została ujęta w wieloczęściowej normie PN-EN 12101 dotyczącej systemów kontroli rozprzestrzeniania dymu i ciepła. Najistotniejszą z nich w odniesieniu do klap dymowych stanowi PN-EN 12101-2:2017: Systemy kontroli rozprzestrzeniania dymu i ciepła – Część 2: Urządzenia do grawitacyjnego odprowadzania dymu i ciepła. Zgodnie z tytułem norma dotyczy urządzeń do grawitacyjnego odprowadzania dymu i ciepła (NSHEV – Natural Smoke and Heat Exhaust Ventilation), działających jako części systemów do odprowadzania dymu i ciepła (SHEVS – Smoke and Heat Exhaust Wentilation Systems), dostępnych na rynku budowlanym. Określono w niej wymagania i podano metody badań tych urządzeń, przewidzianych do instalowania w budynkach.

Kolejną normą związaną z urządzeniami zapobiegającymi zadymieniu jest PN-EN 13501-4:2016: Klasyfikacja ogniowa wyrobów budowlanych i elementów budynków – Część 4: Klasyfikacja na podstawie wyników badań odporności ogniowej elementów systemów kontroli rozprzestrzeniania dymu. Określono w niej procedurę klasyfikacji elementów systemów kontroli rozprzestrzeniania dymu na podstawie wyników badań odporności ogniowej mieszczących się w zakresie zastosowania odpowiednich metod badań. Ponadto podano, iż dotyczy m.in. klap odcinających do systemów kontroli rozprzestrzeniania dymu oraz grawitacyjnych urządzeń wentylacyjnych do odprowadzania dymu i ciepła.

Klapy dymowe obejmuje także norma PN-B-02877-4:2025: Ochrona przeciwpożarowa budynków – Systemy do grawitacyjnego odprowadzania dymu i ciepła – Część 4: Zasady projektowania. W skład zakresu normy wchodzą zasady projektowania systemów wymienionych w jej tytule stosowanych w budynkach jednokondygnacyjnych oraz na wyższych kondygnacjach budynków wielokondygnacyjnych. Dokument podaje także zasady rozmieszczania urządzeń oddymiających w ścianach oraz minimalne wartości powierzchni czynnej oddymiania w strefach dymowych, klatkach schodowych, szybach dźwigowych i poziomych drogach ewakuacyjnych.

Klapy dymowe – najważniejsze wymagania

Na podstawie zapisów ww. normach oraz w literaturze fachowej stwierdzić można, iż do istotnych wymagań dotyczących klap dymowych zaliczyć należy powierzchnię czynną oddymiania, niezawodność działania, pewność działania pod obciążeniem śniegiem oraz odporność na działanie wiatru i temperatury, zarówno niskiej, jak i wysokiej.

• Powierzchnia czynna oddymiania – stanowi ją iloczyn pola powierzchni geometrycznej otworu i aerodynamicznego współczynnika przepływu klapy dymowej. Parametr oznaczony jako ACZ charakteryzuje skuteczność usuwania dymu przez klapę dymową. Norma PN-B-02877-4:2025 szczegółowo określa minimalną wymaganą powierzchnię czynną oddymiania, zależną od wielkości strefy pożarowej i dymowej oraz wysokości pomieszczenia.
• Niezawodność działania – klapa dymowa jako urządzenie oddymiające powinno cechować się niezawodnością działania. Wymagane jest, aby klapa otwierała się i przechodziła bez uszkodzeń do pozycji pożarowej otwartej w czasie nie dłuższym niż 60 s od momentu uruchomienia i pozostała w tej pozycji (nie wykorzystując zewnętrznego źródła energii) aż do momentu odwołania. Niezawodność działania klasyfikuje się symbolem Re uzupełnionym liczbą określającą ilość cykli, np. Re 500.
• Pewność działania pod obciążeniem śniegiem – klapa dymowa powinna zapewniać skuteczne działanie pod obciążeniem jej powierzchni śniegiem. Określa to zdolność przejścia do pozycji pożarowej otwartej pomimo obciążenia jej górnej powierzchni ciężarem symulującym warstwy nagromadzonego śniegu, w czasie nie dłuższym niż 60 s. Parametr określa się symbolem SL uzupełnionym indeksem liczbowym, oznaczającym klasę pewności działania pod obciążeniem śniegiem. Indeks podaje wartość obciążenia na m² w Pa lub N/m², jakie klapa pokonuje, np. SL 550.
• Odporność na działanie wiatru – klapa dymowa nie powinna samoczynnie się otworzyć oraz ulec trwałym odkształceniom w wyniku działania wiatru. Odporność na działanie wiatru oznaczana jest symbolem WL wraz z liczbą wartości badawczego obciążenia wyrażonego w Pa, np. WL 1500.
• Odporność na działanie niskiej temperatury – klapa dymowa powinna zapewniać prawidłowe działanie w warunkach niskiej temperatury, a odporność w tym zakresie jest określana klasą o symbolu T uzupełnionym wartością temperatury. Dobór klasy zależy od przewidywanego miejsca montażu i przykładowo do budynków, wewnątrz których panuje temperatura wyższa niż 0°C, wystarczy klasa T(00). Do budynków o temperaturze poniżej 0°C, stosuje się klapy klasy od T(-05) do T(-25).
• Odporność na działanie wysokiej temperatury – klapy dymowe powinny także prawidłowo działać w warunkach wysokiej temperatury, szczególnie z tego powodu, iż do ich zadań należy również odprowadzanie gorących gazów pożarowych. Odporność tego rodzaju jest określana klasą o symbolu B, uzupełnionym wartością temperatury, jaką klapa musi wytrzymać, aby przez cały czas działać prawidłowo oraz czasem działania w min. Zadeklarowanie klasy np. B300 30 oznacza, iż klapa zachowuje swoje adekwatności w trakcie działania temperatury 300°C przez czas 30 min. Dodać należy, iż w przywołanym wyżej Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. znajduje się w § 270 zapis, zgodnie z którym klapy dymowe grawitacyjnej wentylacji oddymiającej powinny mieć klasę:
  • B300 30 – dla klap otwieranych automatycznie,
  • B600 30 – dla klap otwieranych wyłącznie w sposób ręczny.

Kryteria doboru urządzeń oddymiających

Dobierając klapy dymowe do obiektu, należy w pierwszej kolejności wziąć pod uwagę regulacje wynikające z przepisów techniczno-budowlanych i dotyczących ochrony przeciwpożarowej oraz wymagania stosownych norm. Wymienione dokumenty m.in. definiują minimalną powierzchnię czynną oddymiania, liczbę klap dymowych na określonej powierzchni dachu czy sposób ich sterowania. Dobór wymiarów powinien uwzględniać specyfikę konstrukcji dachu, możliwość kolizji z innymi elementami, jak np. kominami oraz maksymalny kąt otwarcia skrzydła klapy. istotny aspekt przy doborze klap dymowych stanowi również konieczność uwzględnienia indywidualnych wytycznych projektowych dla danego budynku, które z zasady uwzględniają jego kubaturę, przeznaczenie oraz ryzyka związane z ewakuacją.