Tekst jest objęty całkowitym zakazem przedruku. © Polska Myśl Narodowa
Wstęp
Mechanizm kreacji pieniądza w systemie bankowym z rezerwą cząstkową rodzi wiele kontrowersji, tym większych, im mniej jest rozumiany. Dodatkowo okazuje się, iż na stronach patriotycznych, narodowych i zajmujących się szeroko pojętymi teoriami spiskowym obok ignorantów funkcjonują również osoby zajmujące się planową dezinformacją w dziedzinie ekonomii. Wskutek ich działań czytelnik poszukujący wyjaśnień ma wyrabiać sobie mylne wyobrażenie o różnych zagadnieniach związanych z funkcjonowaniem państwa i gospodarki narodowej. Po co takie działania są podejmowane? Po to na przykład, by w razie debaty można było łatwo ośmieszyć przeciwnika z obozu narodowego jako ignoranta. Ogłupianie i oszukiwanie środowisk przeciwników systemu ma ponadto uniemożliwiać im opracowywanie racjonalnych rozwiązań problemów ekonomicznych. Dodatkowo osoby, którym zakłamano funkcjonowanie pewnych mechanizmów ekonomicznych będą musiały zostać wyciągnięte z niewiedzy (co nie w każdym przypadku się uda), wygenerowane zostaną spory, podziały – i zmarnowana zostanie znacząca ilość czasu i energii przeciwników politycznych. Agentura dezinformacyjna pełni więc istotną funkcję – utrzymuje permanentny paraliż intelektualny i redukuje zewnętrzną aktywność środowisk opozycyjnych.
Po pobieżnym przeszukaniu zawartości polskojęzycznego Internetu okazało się, iż temat nie został opisany dostatecznie jasno na stronach wskazanych przez wyszukiwarkę google. Strony wikipedii bądź omawiają kwestię pobieżnie, bądź błędnie (np. hasło wikipedii „kreacja pieniądza” zawiera ewidentne manipulacje i zafałszowuje mechanizm kreacji pieniądza, opisany poniżej). W tej sytuacji zachodzi potrzeba opracowania zagadnień powiązanych z tematem samodzielnie. W tekście nie wartościujemy zjawiska kreacji pieniądza w systemie bankowym, przedstawiamy jedynie mechanizmy jego funkcjonowania, wraz z koniecznymi wyprowadzeniami wzorów i prostymi przykładami liczbowymi.
Rezerwa obowiązkowa
Zgodnie z polskim prawem bankowym (podobne rozwiązania funkcjonują w innych państwach) bank komercyjny nie może udzielić kredytów równych co do wartości ulokowanym w nim depozytom, musi zachować pewną rezerwę, na wypadek utraty płynności. Rezerwa ta, zwana rezerwą obowiązkową, pełni kilka funkcji naraz. Zapobiega sytuacji, w której bank udzieli kredytów na kwotę zagrażającą zachowaniu umiejętności wypłacania wycofywanych depozytów (i rozwiązywania lokat terminowych), oraz uniemożliwia systemowi bankowemu kreowanie nieograniczonej ilości kredytu. Druga z funkcji zostanie omówiona szczegółowo poniżej. Zacznijmy od kwestii rezerwy obowiązkowej.
Dla zainteresowanych nieco dokładniejsze informacje o rozwiązaniach w polskim systemie bankowym:
Rezerwą obowiązkową jest wyrażona w złotych część środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych i uzyskanych ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych środków przyjętych przez banki, podlegających zwrotowi, z wyjątkiem środków przyjętych od innego banku krajowego, a także pozyskanych z zagranicy na co najmniej 2 lata. Rezerwa obowiązkowa utrzymywana jest na rachunkach w NBP.
Bardzo prosto i skrótowo, ale poprawnie objaśniono pojęcie stopy rezerw obowiązkowych na wikipedii (link). Zalecamy też zapoznanie się z hasłem „mnożnik kreacji pieniądza”.
Mechanizm kreacji pieniądza i mnożnik kreacji pieniądza
Jak wspomniano wcześniej, stopa rezerw obowiązkowych wyznacza maksymalny rozmiar akcji kredytowej wszystkich banków działających w danym państwie. Poniżej omówiony zostanie prosty wzór łączący kilka pojęć, a następnie zostanie on wyprowadzony.
Maksymalna ilość pieniądza w systemie bankowym z rezerwą cząstkową (maksymalna podaż pieniądza) jest dana wzorem:
M = H / re
Oznaczenia:
H – pieniądz papierowy wyemitowany przez bank centralny, tzw. „baza monetarna” (ang. „high-powered money”), w części opracowań używany jest również termin „gotówka”
re – stopa rezerw obowiązkowych; powyższe równanie hiperboli zachowuje sens ekonomiczny wyłącznie dla wycinka 0 < re ≤ 1
M – całkowita siła nabywcza zdeponowana w systemie bankowym (suma gotówki i pieniądza wykreowanego)
Jakie założenia upraszczające przyjęliśmy, zapisując powyższy wzór?
1. Każdy podmiot (osoba prawna bądź fizyczna) lokuje całą posiadaną gotówkę w którymś z banków natychmiast po jej otrzymaniu.
2. Banki nie utrzymują żadnych rezerw gotówki, poza depozytami rezerw obowiązkowych w banku centralnym.
Uchylenie założeń 1. i 2. powoduje, iż w rozważanym systemie bankowym zostanie wygenerowana mniejsza siła nabywcza (M), niż ta, która wynika ze wzoru zaprezentowanego powyżej.
Dla przyjętych oznaczeń i założeń mnożnikiem kreacji pieniądza nazywamy wyrażenie 1 / re (odwrotność stopy rezerw obowiązkowych). Należy pamiętać, iż zaprezentowana została najprostsza możliwa postać wzoru wiążącego bazę monetarną z maksymalną dla danej wartości re ilością pieniądza, który może wystąpić w systemie bankowym z rezerwą cząstkową. Bardziej złożony wariant (nie zmieniający wniosków, ale uwzględniający uchylenie założeń 1. i 2.) z wyprowadzeniem i omówieniem można znaleźć np. w R.E. Hall, J.B. Taylor, Makroekonomia, wyd. III zm., Warszawa 2000, str. 372.
Jaka jest „praktyczna” interpretacja wzoru? Posłużymy się przykładem. jeżeli bank centralny wydrukował banknoty o wartości 1 mld a stopa rezerw obowiązkowych wynosi 10% (czyli re = 0,1), to wskutek działania mnożnika kreacji pieniądza, przy założeniu, iż każdy trzyma wszystkie pieniądze w jakimś banku, w całym systemie bankowym zostanie wygenerowana dodatkowa siła nabywcza o wartości co najwyżej 9 mld (co najwyżej, bo bez popytu na kredyt mnożnik nie funkcjonuje – jeżeli w gospodarce popyt na kredyt wynosi 4 mld, to tylko taka dodatkowa siła nabywcza może zostać wygenerowana; popyt na kredyt nie jest nieskończony, vide np. Liquidity Trap – pułapka płynności). Przejrzysty przykład można znaleźć tu (po angielsku): tabelka.
Wyprowadzenie wzorów na maksymalną podaż pieniądza M i jej części składowych w systemie bankowym z rezerwą cząstkową
Mechanizm kreacji pieniądza zostanie zaprezentowany schematycznie (modelowo) poniżej. Zwracamy uwagę czytelnika na to, iż kreowanie siły nabywczej nie następuje w systemie bankowym „z niczego”. Każdy kolejny kredyt ma pełne pokrycie w depozycie, na podstawie którego jest udzielany (zostaje choćby pewna nadwyżka – rezerwa obowiązkowa odprowadzona od depozytu!). Zakładając, dla uproszczenia iż wszystkie pieniądze są lokowane w bankach oraz iż w każdej iteracji banki udzielają kredytów na maksymalną możliwą kwotę (natychmiast odbieraną w gotówce przez kredytobiorców, wydawaną przez nich i deponowaną przez tych, którzy płatności otrzymali; alternatywnie możemy choćby uznać przelew środków na konto kredytobiorcy za złożenie przez niego depozytu), dla ilości H pieniądza papierowego uzyskamy w n iteracjach (cyklach):
Tabela 1. Jak działa mechanizm kreacji pieniądza w systemie bankowym?
| Iteracja | Depozyt | Kredyt udzielony na bazie depozytu | Rezerwa obowiązkowa odprowadzana od złożonego depozytu |
| 1 | H | H*(1- re) | re*H |
| 2 | H*(1- re) | H*(1- re)2 | re*H*(1- re) |
| 3 | H*(1- re)2 | H*(1- re)3 | re*H*(1- re)2 |
| … | … | … | … |
| n | H*(1- re)(n-1) | H*(1- re)n | re*H*(1- re)(n-1) |
| n+1 | H*(1- re)n | 0 | re*H*(1- re)n |
Opracowanie: Polska Myśl Narodowa
Pamiętajmy o tym, iż ostatni udzielony kredyt staje się depozytem, na podstawie którego nie udzielono już żadnego kredytu (wiersz n+1). Ze wzoru na sumę wyrazów ciągu geometrycznego, przy warunku re ≠ 0, otrzymujemy sumy dla kolumn:
Suma depozytów = M = H+ H*(1- re) + … + H*(1- re)n =
= H *(1-(1-re)(n+1))/(1-(1-re)) =
= H *(1-(1-re)(n+1))/re
Suma kredytów = Suma depozytów – H = H *(1-(1-re)(n+1) – re)/re
Suma rezerw obowiązkowych na rachunku banku centralnego =
= H*re( 1 + (1-re) +(1-re)2 + … +(1-re)n) =
= H*re*(1-(1-re)(n+1))/(1-(1-re)) =
= H*re*(1-(1-re)(n+1))/re
Przy n → ∞ powyższe wzory należy zastąpić wzorami na sumę odpowiednich szeregów geometrycznych (możemy też natychmiast policzyć odpowiednie granice dla samych wzorów powyżej, wiedząc iż 0 < 1 – re < 1, czyli iż szeregi są zbieżne), otrzymamy:
Suma depozytów = M = H / re
Suma kredytów = H * (1-re)/re
Suma rezerw obowiązkowych zdeponowanych na rachunkach banku centralnego = H* (re/re) = H
Ostatni wzór jest interesujący, informuje on, iż akcja kredytowa kończy się (nie może być udzielony żaden dodatkowy kredyt) gdy cały pieniądz wyemitowany przez bank centralny znajdzie się na rachunkach rezerw obowiązkowych poszczególnych banków.
Zauważmy jeszcze, iż dla re → 0 M → ∞
Co oznacza stopa rezerw obowiązkowych re = 100%?
Teraz, kiedy już wiemy dokładnie o czym mówimy, zastanówmy się, jaki jest efekt przyjęcia stopy rezerw obowiązkowych na poziomie 100% (czyli re = 1). Wiemy, iż oznacza to, iż bank musi każdy depozyt w całości przelać na rachunek w banku centralnym. Na kredyty pozostało 0. Dla danych liczbowych wykorzystanych w przykładzie powyżej cała siła nabywcza zdeponowana w systemie bankowym będzie równa w tym przypadku 1 mld. To samo uzyskamy korzystając ze wzoru powyżej: M = H/1 = 1 mld .
Jak sprawić, by banki mogły pożyczyć co najwyżej tyle pieniądza, ile wynosi baza monetarna?
Zacznijmy może od odpowiedzi – w jakim celu mielibyśmy akurat takie ograniczenie rozważać? Z naszego punktu widzenia – aby zaprezentować czytelnikowi możliwości stwarzanie przez narzędzie, jakim jest stopa rezerw obowiązkowych. pozostało inne uzasadnienie – chcemy dostarczyć czytelnikowi gotowej odpowiedzi w kwestii podnoszonej przez wielu internetowych publicystów i komentatorów – niekiedy zupełnie nie pojmujących zagadnienia mechanizmu kreacji pieniądza w systemie bankowym. Wiele osób utrzymuje, iż przyczyną całego zła we współczesnych gospodarkach jest „oddanie sektorowi bankowemu możliwości kreowania pieniądza poprzez wprowadzony system rezerw cząstkowych”. Osoby te domagają się więc zniesienia systemu rezerw cząstkowych oraz, zależnie od frakcji, wprowadzenia standardu złota bądź różnych innych, mniej lub bardziej kuriozalnych rozwiązań. Czytelnik powinien już w tym miejscu rozumieć, iż rezerwy obowiązkowe zostały wprowadzone do systemu bankowego właśnie po to, by m. in. kontrolować możliwości kreowania pieniądza. Napisaliśmy powyżej, że:
1. dla re = 1 M = H, a w gospodarce nie istnieje kredyt, całość depozytów trafia na konto rezerwy obowiązkowej odprowadzanej przez bank od jego depozytów (banki są więc dużymi i drogimi skarbonkami)
2. dla re → 0 M → ∞, czyli w systemie bankowym może zostać wygenerowana nieskończona ilość kredytu
Zniesienie systemu rezerw obowiązkowych doprowadzi jak widać, w warunkach braku innych regulacji systemu bankowego, do sytuacji 2.
Problemy związane ze standardem złota omówiono oddzielnie w tekście Druk pieniądza, parytet złota i recesje.
Teraz pokażemy, iż dla realizacji postulatu, by kredyty udzielone w całym systemie bankowym nie przekroczyły ilości pieniądza wydrukowanego przez bank centralny wystarczy odpowiednia stopa rezerw obowiązkowych – i iż niepotrzebne są jakiekolwiek rewolucyjne zmiany.
Aby odpowiedzieć, przy jakim poziomie rezerw obowiązkowych w całym systemie bankowym pożyczone zostanie maksymalnie tylko tyle pieniądza, ile zostało wydrukowane przez bank centralny, musimy rozwiązać następujące równanie:
2H = H / re ,skąd natychmiast mamy (założenie: re różne od 0)
re = 1/2 = 50%
Dlaczego po lewej stronie mamy 2H? Dlatego, iż M jest sumą rezerw zdeponowanych w banku centralnym i całej siły nabywczej wygenerowanej w systemie bankowym (patrz tabela powyżej). W przypadku maksymalnej wielkości akcji kredytowej przy założonym poziomie re cały pieniądz wyemitowany przez bank centralny (H) znajdzie się, jak pokazano powyżej, na rachunkach rezerw banku centralnego. Wcześniej założyliśmy, iż wartość wszystkich kredytów nie może przekroczyć wartości bazy monetarnej (czyli H, ilości gotówki wyemitowanej przez bank centralny). Stąd wyznaczamy rozmiar akcji kredytowej mamy
M = suma kredytów + suma rezerw obowiązkowych = 2H.
