Stanowisko, przygotowanie gleby i technologia sadzenia ziemniaków – zalecenia agrotechniczne

Wojciech Nowacki

Zakład Agronomii Ziemniaka, IHAR – PIB Oddział w Jadwisinie

Pomimo kapryśnej wiosny, w wielu regionach kraju rozpoczęło się już sadzenie ziemniaków. Oczywiście najszybciej przystępują ci, którzy specjalizują się w produkcji na wczesny zbiór. Sadzenie rozpoczynają także te gospodarstwa, które uprawiają ziemniaki na dużych areałach i muszą zdążyć z zakończeniem sadzenia we właściwym terminie agrotechnicznym.

Po nieurodzajnym, z powodu suszy, 2018 roku ale i jednocześnie po dobrze sprzedanych zbiorach (wysokie ceny), wielu producentów ziemniaka prawdopodobnie myśli o zwiększeniu areału przed czym osobiście przestrzegałbym. Ci co mieli szczęście, zakupili kwalifikowane sadzeniaki swych wybranych odmian, pozostali muszą wysadzić sadzeniaki pochodzące z własnych rozmnożeń. Dobór odmian był najczęściej świadomy ale i dla wielu był z przypadku. W ofercie firm jest dużo odmian, ale sadzeniaków dla wielu tych odmian brakowało.

Nie znamy prognozy pogody na cały sezon wegetacji i nie wiemy czy będzie to rok sprzyjający plonowaniu czy może znów zaskoczy nas anomaliami klimatycznymi. Niezależnie od warunków, każdy profesjonalny producent ziemniaka powinien prawidłowo założyć swoją plantację. Popełnionych przy zakładaniu plantacji błędów nie da się później już naprawić. Dlatego zachęcam do poniższego tekstu.

Stanowisko w zmianowaniu z udziałem ziemniaka

Najlepszymi przedplonami dla uprawy ziemniaka są rośliny strączkowe i motylkowate z trawami, a dalszej kolejności zboża wysiewane w mieszance z roślinami strączkowymi, zboża po zbiorze których stosuje się międzyplony najlepiej jako rośliny motylkowate lub facelię czy gorczycę.

Dopuszczalny udział ziemniaka w strukturze zasiewów wyznaczają wysokie wymagania fitosanitarne tej rośliny. Związane jest to z niebezpieczeństwem występowania szeregu chorób pochodzenia bakteryjnego i grzybowego, które ulegają nasileniu w przypadku częstego następstwa po sobie. Poza chorobami, spadki plonu są powodowane także jednostronnym wyczerpaniem składników pokarmowych z gleby i nagromadzeniem się toksycznych związków wydzielanych przez roślinę.

Niezmiernie ważnym czynnikiem ograniczającym udział ziemniaka w zmianowaniu jest niebezpieczeństwo występowania groźnego szkodnika kwarantannowego – mątwika ziemniaczanego czy w niektórych regionach niszczyka ziemniaczanego. W skrajnych przypadkach mogą one powodować olbrzymie straty plonu i eliminację pola lub gospodarstwa z uprawy ziemniaka na wiele lat.

Dopuszczalny udział ziemniaka w zmianowaniu w systemie integrowanej ochrony nie powinien przekraczać 20-25%.

Wiosenna uprawa roli

Wiosenne zabiegi uprawowe należy rozpocząć możliwie wcześnie. Zalecana w tym okresie włóka lub brona przerywa parowanie, przyspiesza ogrzanie gleby i pobudza nasiona chwastów do kiełkowania.

Zabiegi uprawowe wykonywane na wiosnę powinny zapewnić: zabezpieczenie i ograniczenie strat wody pochodzącej z zapasów zimowych, przyspieszyć ogrzanie gleby dla wykonania wczesnego sadzenia, zniszczyć kiełkujące chwasty, wniesienie i dokładne wymieszanie z glebą nawozów azotowych oraz przygotować jednorodną spulchnioną warstwę roli, aby wytworzyć warstwę nośną dla pracy sadzarek.

Ziemniak plonuje najlepiej na glebach o optymalnych adekwatnościach fizycznych, których ciężar objętościowy, świadczący o ich zagęszczeniu, wynosi 1,1-1,4 g/cm³. Stan taki określamy, jako pulchny. Na glebach zagęszczonych do 1,6-1,7 g/cm³ (układ zbity) spadki plonu mogą wynosić 5-10 t/ha.

Odkamienianie pól

Mając na uwadze potrzebę uzyskania ziemniaka o najwyższych parametrach jakościowych (ziemniak jadalny i dla przetwórstwa spożywczego), coraz powszechniej wprowadzane są nowe rozwiązania technologiczne dot. odkamieniania gleby. Zalecane są one przede wszystkim na glebach zakamienionych.
Kamienie są głównym czynnikiem powodującym wzrost uszkodzeń mechanicznych bulw i ciemnej plamistości pouderzeniowej, które mogą wyeliminować praktycznie całkowicie surowiec z przerobu na frytki i chipsy. Klasyczne przygotowanie pola wiosną zostaje zastąpione wówczas pracą maszyny odkamieniającej, która przesiewa i spulchnia glebę na głębokość 35 cm. Technologia ta dla wiosennego przygotowania pola wymaga niestety znacznie zwiększonych nakładów energetycznych.

Nawożenie

Pole przeznaczone do uprawy ziemniaków musi być adekwatnie nawożone. Potrzeby pokarmowe ziemniaka są dość wysokie, bowiem z plonem jednostkowym – 1 t bulw w odniesieniu do azotu, fosforu i potasu stanowią odpowiednio: 5 kg N, 1,5 kg P₂O₅ i 7 kg K₂O, stąd konieczność uzupełniania składników pokarmowych nawożeniem mineralnym.

W systemie integrowanej ochrony roślin, nawożenie plantacji ziemniaka powinno być dostosowane do żyzności gleby oraz wymagań pokarmowych tej rośliny i opierać się na stosowaniu nawozów organicznych, uzupełnionych odpowiednio nawożeniem mineralnym.

Podstawą stosowania nawożenia doglebowego jest przeprowadzanie co 4 lata stanu zasobności gleb w gospodarstwie w składniki pokarmowe.

Spośród makroelementów największe znaczenie nawozowe mają azot, fosfor, potas i magnez, dlatego Okręgowe Stacje Chemiczno-Rolnicze wykonują głównie analizę zasobności gleby w te składniki i na tej podstawie ustalane są potrzeby nawozowe, czyli wielkości dawek do zastosowania. W odniesieniu do zawartości mikroelementów w glebie największe znaczenie z nawozowego punktu widzenia mają mangan, miedź, cynk, bor i molibden.

W ocenie zasobności gleby w przyswajalne formy makroelementów (P, K, Mg) wyróżnia się 5 klas, tj. zawartość bardzo wysoka – klasa I, wysoka – klasa II, średnia – klasa III, niska – klasa IV i bardzo niska – klasa V. Przy bardzo wysokiej zawartości składnika w glebie potrzeby nawozowe określa się jako małe, a przy bardzo niskiej jako duże. Do oceny zawartości potasu i magnezu, obok zawartości składnika w glebie, uwzględnia się również kategorię agronomiczną gleby (bardzo lekka, lekka, średnia, ciężka). Ocenę zasobności gleby w przyswajalne formy mikroelementów (Mn, Cu, Zn, B, Mo) prowadzi się w oparciu o 3 klasy – wysoka, średnia, niska. Do oceny zawartości poszczególnych mikroelementów obok zawartości badanego składnika w glebie niezbędne są dodatkowe kryteria, w przypadku boru – określenie odczynu (pH gleby), miedzi i cynku – oznaczenie kategorii agronomicznej, manganu – kategorii agronomicznej i odczynu, natomiast molibdenu – oznaczenie zawartości fosforu i kategorii agronomicznej gleby.

Odmiennie w porównaniu do fosforu, potasu, magnezu czy mikroelementów w glebie określa się potrzeby nawożenia w odniesieniu do azotu. Oznaczanie ilości N-mineralnego obejmuje sumę form amonowej (NH₄⁺) i azotanowej (NO₃^–) w zasięgu całej strefy korzeniowej roślin, najczęściej 0-60 lub 0-90 cm. Uzyskane wyniki analiz zawartości N-mineralnego w glebie, poprzez porównanie ich z wartościami liczb granicznych, służą do precyzyjnego wyznaczenia wielkości dawki tego składnika. Na podstawie wartości liczb granicznych (kg N min/ha) wyznaczono pięć klas gleb z przyporządkowaną im różną oceną potrzeb nawożenia azotem, od bardzo dużych do bardzo małych, uwzględniając kategorię agronomiczną gleby. Na ogół jednak test N-mineralnego okazuje się o wiele mniej przydatny niż testy glebowe do oceny zasobności gleby w przyswajalne formy pozostałych makroelementów. Główna przyczyna wynika z faktu, iż około 95% azotu w glebie występuje w formie organicznej bezpośrednio niedostępnej dla roślin, a szybkie przemiany azotu mineralnego w glebie powodują, iż wyniki testu najlepiej stosować do określenia wielkości pierwszej dawki nawozów.

Pod ziemniaki jadalne i skrobiowe zbierane po zakończeniu okresu wegetacji i charakteryzujące się małymi wymaganiami w stosunku do azotu należy zastosować około 100 kg N/ha. W przypadku odmian o średnich wymaganiach ok. 120 kg N/ha, a dla tych o dużych wymaganiach – ok. 140 kg N/ha. Uprawiając ziemniaki bez obornika dawki te należy zwiększyć o 20-40 kg N/ha.

W przypadku uprawy odmian wczesnych, z przeznaczeniem na wczesny zbiór, oprócz potrzeb nawozowych należy również uwzględnić termin zbioru.

Przy zbiorze 60 dni od posadzenia ziemniaki wymagają nawożenia azotem w dawce około 50 kg N/ha. Przy zbiorze 75 dni od posadzenia należy zastosować około 70 kg N/ha.

Jeżeli ziemniaki będą zbierane po zakończeniu okresu wegetacji i zaplanowana dawka azotu przekracza 100 kg/ha, to należy ją podzielić i do 80 kg/ha zastosować przed sadzeniem a część uzupełniającą zastosować bezpośrednio przed wschodami ziemniaków. Natomiast w przypadku uprawy ziemniaków z przeznaczeniem na wczesny zbiór całość zaplanowanej dawki azotu należy zastosować przed sadzeniem bulw, wczesną wiosną. Azot pod ziemniaki można zastosować w formie saletrzanej, amonowej jak i amidowej.

Przygotowanie sadzeniaków

Podstawowym warunkiem uzyskania wysokich i stabilnych plonów ziemniaka w produkcji integrowanej jest stosowanie sadzeniaków o wysokiej wartości nasiennej.

Proponuje się następujące warianty stosowania sadzeniaków:

1. obligatoryjny coroczny zakup kwalifikowanego materiału sadzeniakowego posiadającego paszport w przypadku gdy sadzeniaki są nowej odmiany jeszcze nie uprawianej w gospodarstwie. Celem takiego rozwiązania jest poprawa zdrowotności zakładanych plantacji ziemniaka.
2. w przypadku stosowania sadzeniaków z własnego rozmnożenia (odmiana była już uprawiana w gospodarstwie w ubiegłych latach i była zakupiona jako kwalifikowana), można stosować ją przez kolejny jeden rok, gdy odporność danej odmiany na jeden z wirusów PVY, PLRV mieści się w granicach 2-5^o, lub przez kolejne dwa lata, gdy odporność na jeden z wirusów PVY, PLRV wynosi 6-7^o lub przez kolejne 3 lata, gdy ta odporność wynosi 8-9^o w skali 1-9^o (1^o najniższa odporność, 9^o – najwyższa odporność).

Partie ziemniaków sadzeniaków kwalifikowanych posiadające paszport obligatoryjnie badane są na obecność organizmów kwarantannowych i są pod tym względem bezpieczne w stosowaniu. Ziemniaki – sadzeniaki niekwalifikowane (nie posiadające paszportu) powinny być przed sadzeniem poddane badaniu wykrywającemu obecność organizmów kwarantannowych w tym także na Clavibacter michiganensis subsp. sepedonicus.

Jeżeli w gospodarstwie uprawia się ziemniaki na wczesny zbiór, niezbędnym zabiegiem jest podkiełkowywanie sadzeniaków. W przypadku innych kierunków produkcji zaleca się pobudzanie bulw.

O terminie sadzenia powinna decydować głównie temperatura gleby na głębokości 10cm. W przypadku stosowania sadzeniaków podkiełkowanych termin sadzenia należy przyspieszyć i wysadzać bulwy wtedy, gdy temperatura gleby na głębokości 10cm wynosi 6-8^oC. W poszczególnych rejonach kraju warunki te występują w różnych terminach. Zbyt wczesne sadzenie może spowodować większe zagrożenie porażenia sadzeniaków rizoktoniozą.

Opóźnienie terminu sadzenia nie jest wskazane, ponieważ przesuwa wegetację na okres mniej sprzyjających warunków klimatycznych i większego zagrożenia zarazą ziemniaka.

Zaprawianie sadzeniaków

W warunkach chłodnej i wilgotnej wiosny, szczególnie na glebach zwięzłych, nadmiernie uwilgotnionych, kiełki wschodzących roślin ziemniaka oraz stolony mogą ulec uszkodzeniu lub całkowitemu zniszczeniu przez rizoktoniozę. Na plantacjach porażonych tym patogenem występuje dużo miejsc pustych, a wschody są niewyrównane. Ograniczyć porażenie rizoktoniozą można poprzez chemiczne zaprawianie sadzeniaków wiosną. Zaprawianie powinno się wykonywać przy pomocy zaprawiarek przed przystąpieniem do pobudzania, ponieważ w tym przypadku, rozpoczęty w procesie pobudzania rozwój kiełków nie zostanie zahamowany przez preparat. Zaprawianie sadzeniaków zaleca się głównie w przypadku uprawy na sadzeniaki i w uprawie odmian późniejszych. Nie powinno się zaprawiać sadzeniaków odmian wczesnych zbieranych w niepełnej dojrzałości, bowiem opóźnia to nieco wschody roślin, a więc zabieg ten może zniwelować efekt osiągnięty poprzez podkiełkowywanie. Aktualny wykaz preparatów do zaprawiania podany jest na stronie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Technologia sadzenia

Głębokość i termin sadzenia

Głębokość sadzenia powinna być możliwie płytka, tak, aby główna masa części podziemnej rośliny (korzenie, stolony i bulwy) znajdowała się w warstwie ornej, w której znajduje najbardziej optymalne warunki wzrostu i rozwoju. Zbyt płytkie umieszczenie bulw sadzeniaka może powodować płytsze zaleganie bulw potomnych, co stwarza niebezpieczeństwo ich zazielenienia. Głębokość sadzenia powinna odpowiadać średnicy sadzeniaka powiększonej o 1-2 cm, mierząc od wyrównanej powierzchni roli przed sadzeniem. Taka głębokość jest pewnym kompromisem między wymienionymi uwarunkowaniami, co pozwala na ułatwienie zbioru i ograniczenie uszkodzeń mechanicznych bulw. Jest to jeden z parametrów decydujących o jakości bulw.

O terminie sadzenia powinna decydować głównie temperatura gleby na głębokości 10 cm. W przypadku stosowania sadzeniaków podkiełkowanych termin sadzenia należy przyspieszyć i wysadzać bulwy wtedy, gdy temperatura gleby na głębokości 10 cm wynosi 6-8^oC. W poszczególnych rejonach kraju warunki te występują w różnych terminach.

Szerokość międzyrzędzi

Jednym z elementów technologii produkcji, która wpływa na jakość produkowanych bulw jest szerokość międzyrzędzi. Powinna ona wynikać z rozstawy kół ciągnika i towarzyszących maszyn, które stosujemy w trakcie zabiegów agrotechnicznych. Najczęściej stosowane w kraju są rozstawy: 62,5, 75 i 90 cm. Zwiększone wymagania jakościowe w stosunku do bulw przeznaczonych do przetwórstwa spożywczego i na cele jadalne powodują, iż należy dążyć do przechodzenia na zwiększone szerokości międzyrzędzi tj. do 75 cm, a choćby do 90 cm.

Główne zalety zwiększenia szerokości międzyrzędzi są następujące:

• zmniejszenie energochłonności produkcji i zwiększenie wydajności pracy,
• ograniczenie szkodliwego wpływu ugniatania kół ciągnika na system korzeniowy oraz rozwijające się stolony i bulwy,
• zapewnienie większej masy gleby dla rozwoju części podziemnej rośliny,
• ograniczenie niektórych wad jakości bulw, takich jak: zazielenienia, deformacje, uszkodzenia mechaniczne i co bardzo istotne dla produkcji integrowanej, ograniczenie porażenia bulw zarazą ziemniaka,
• zmniejszenie podatności redlin na deformacje i rozmywanie w przypadku nawadniania plantacji.

Gęstość sadzenia

Na wielkość plonu bulw i jego strukturę, czyli udział w plonie bulw różnej wielkości wpływa szereg czynników. Jednym z nich jest liczba łodyg na jednostce powierzchni.
W miarę wzrostu liczby pędów w strukturze plonu zachodzą następujące zmiany:

• wzrasta plon całkowity,
• wzrasta udział i plon bulw małych,
• wzrasta udział bulw jadalnych, osiągając maksimum przy ok. 200 tys. pędów na ha,
• maleje udział bulw dużych i plon bulw dużych.

Optymalna liczba łodyg na 1 ha, wymagana dla osiągnięcia maksymalnego plonu bulw pożądanej frakcji dla poszczególnych kierunków produkcji wynosi:

• dla plonu handlowego bulw przeznaczonych na frytki 100 -150 tys.,
• dla plonu handlowego bulw przeznaczonych na cele jadalne i chipsy ok. 200 tys.,
• dla plonu sadzeniaków i ziemniaków skrobiowych 300 tys.,

O liczbie pędów na jednostce powierzchni decydują następujące czynniki: wielkość sadzeniaka, gęstość sadzenia i adekwatności odmianowe. Im większy sadzeniak, tym więcej wytwarza oczek i łodyg. Wieloletnie badania na dużej liczbie odmian wykazały, iż z sadzeniaków najmniejszych tj. o masie do 20 g wyrastają 2,7 łodygi, zaś przyrost na każde 20 g masy sadzeniaka wynosi 0,5 łodygi.

Obsadzona plantacja ziemniaków powinna być jak najszybciej obredlona, by bulwy sadzeniaków były całkowicie przykryte i mogły się ukorzeniać i kiełkować.