2 lat temu
Z reguły Wielki Kryzys kojarzy się nam z okresem 1929 – 1933, który spowodował rozwój interwencjonizmu państwowego i nowego spojrzenia na ekonomię (keynesizm). Jednak aż do końca lat 20-tych XX wieku termin Wielki Kryzys był zarezerwowany do wydarzeń z lat 1873 – 1879 lub 1873 – 1896 (w zależności od przyjętych kryteriów). W dzisiejszym tekście pokrótce przybliżymy historię tego okresu w rozwoju gospodarki Europy i Stanów Zjednoczonych. Zapraszamy do lektury!
Otoczenie przed kryzysem
Proklamacja Cesarstwa Niemieckiego w Wersalu. Źródło: wikipedia.org
Lata poprzedzające Wielki Kryzys były bardzo obfite w wydarzenia, które zmieniały bieg historii świata. W 1865 roku zakończyła się Wojna Secesyjna, która doprowadziła do zniesienia niewolnictwa w całych Stanach Zjednoczonych i podporządkowaniu Stanów Południa, woli politycznej elit (gospodarczych i politycznych) z Północy. kilka później, europejski hegemon – Francja – poniosła klęskę w wojnie z Prusami. W wyniku wygranej wojny przez Prusów, w Wersalu ogłoszono powołanie Cesarstwa Niemieckiego pod przewodnictwem dynastii Hohenzollernów. W środku Europy powstał zjednoczony obszar gospodarczy, który z czasem rzucił rękawice największej potędze tamtych czasów – Wielkiej Brytanii. Rywalizacja Cesarstwa Niemieckiego i Wielkiej Brytanii skończyła się tragedią jaką była I Wojna Światowa, która była początkiem końca dominacji Europy na świecie (ale to już inna historia).
Ekspansja gospodarcza w Europie Centralnej
Wygrana wojna Prus z Francją spowodowała, iż Francja była zmuszona do zapłaty ogromnej kontrybucji wojennej. To w połączeniu z głębszą integracją gospodarczą Niemiec spowodowała pojawienie się boomu gospodarczego w centralnej części Europy. Promieniował on z Niemiec na teren całej Europy Środkowej. Wynalazek konwertera Bessemera pozwalał na produkcję stali lepszej jakości. To z kolei doprowadziło do szybszej rozbudowy linii kolejowych. Dynamicznie rozwijał się rynek nieruchomości oraz coraz więcej kapitału lokowane było w przemysł ciężki i firmy kolejowe. Głównymi centrami ekspansji gospodarczej było Cesarstwo Niemieckie oraz Austro-Węgry.
Niemcy i Austro–Węgry
Wielkie zwycięstwo nad Francją spowodowało, iż w Niemczech zapanowała euforia. Entuzjazm związany ze zjednoczeniem Niemiec, w połączeniu z otrzymywaniem ogromnych kontrybucji od Francji spowodowała istną gorączkę inwestycyjną w Cesarstwie Niemieckim. Inwestowano w linie kolejowe, huty stali, nowe kopalnie czy stocznie. Oczywiście wielkie inwestycje potrzebowały ogromnych nakładów kapitałowych. Spowodowało to, iż rozpoczęła się ekspansja kredytowa zarówno banków niemieckich jak i pozostałych głównych banków europejskich. Szczególną rolę odgrywały banki brytyjskie oraz austriackie. Na fali euforii w Cesarstwie Niemieckim postanowiono wprowadzić standard złota. Punktem kulminacyjnym był 9 lipca 1873 roku kiedy wprowadzono złotą markę, która zastąpiła stare, lokalne waluty. Zatem przejście na złoty standard było prawie jednoczesne po obu stronach Atlantyku (Niemcy i Stany Zjednoczone).
Napływ krótkoterminowego kapitału spekulacyjnego spowodował, iż rozpoczęła się silna hossa na niemieckim i austriackim rynku akcji. Jak grzyby po deszczu powstawały nowe firmy, które potrzebowały kapitału na rozwój. Oczywiście nie brakowało oszustów finansowych, którzy mamili inwestorów wizją ponadprzeciętnych zysków, jednak krótko po zebraniu kapitału, firmy napotykały „nieprzewidziane trudności”. Po kryzysie niektóre giełdy podjęły kroki w celu uszczelnienia i sprofesjonalizowania rynku kapitałowego. Wśród nich była m.in. giełda wiedeńska.
Bethel Henry Strousberg. Źródło: Wikipedia.org
Jednocześnie nasilał się trend na konsolidację w branżach. Najlepszym przykładem było imperium Bethela Henrego Strousberga, który dzięki dobrym kontaktom z rządem pruskim oraz pozyskiwaniu taniego finansowania w brytyjskich bankach, bardzo gwałtownie stał się konsolidatorem rynku kolejowego w Niemczech. Do niego należały m.in. linie kolejowe Tylża (obecnie Sowieck) – Insterburg, Berlin – Gorlice czy Hannover – Altenbeken. Trudna sytuacja tego magnata przemysłowego i kolejowego nastała w okolicy 1873 roku, kiedy miał problem ze sfinansowaniem licznych projektów inwestycyjnych w tym projektu w Rumunii. To właśnie finansowa i organizacyjna klapa w Rumunii stała się początkiem ogromnych problemów finansowych Strousberga, które trwały aż do jego śmierci w 1884 roku. W 1873 były sygnałem, iż zaczyna brakować kapitału, który byłby skłonny tanio finansować długoterminowe inwestycje. Pęknięcie bańki spekulacyjnej doprowadziło do gwałtownej przeceny akcji oraz licznych bankructwach firm oraz banków.
Ekspansja w Stanach Zjednoczonych
Z kolei ponowne połączenie Stanów Zjednoczonych spowodowało kolejną falę ekspansji terytorialnej i gospodarczej. Rozpoczął się okres kolejnej fali „Ekspansji na Zachód”. Budowane były linie kolejowe i zakładane kolejne miasta na obszarze Zachodnich Stanów. Ogromną rolę odegrał w tym Homestead Act, który po Wojnie Secesyjnej nie był już blokowany przez senatorów „z Południa”. Według tej ustawy obywatele mogli otrzymać darmową ziemię (zwykle 160 akrów). Oczywiście ekspansja osadników spowodowała znaczne pogorszenie się standardu życia Indian, którzy tracili swoje tereny łowieckie i byli spychani na mniej korzystne dla nich tereny.
Przybycie osadników oraz rozwój linii kolejowych był impulsem do ekspansji gospodarczej. Jednocześnie zakończenie wojen zachęciło banki z wielu państw do ekspansji kredytowej. Napływ kapitału pozwalał finansować inwestycje o wątpliwych fundamentach. Jednak póki kapitał był łatwo dostępny wielu przedsiębiorców i spekulantów miało większy apetyt na ryzyko. W latach 1868 – 1873 wybudowano w Stanach Zjednoczonych około 53 000 kilometrów linii kolejowych. Taka ekspansja gospodarcza była finansowana zarówno dzięki pomocy rządowej jak i ogromnej ekspansji kredytowej. Problemem było to, iż kredyty były brane na inwestycje o długim terminie zwrotu. W przypadku finansowania długoterminowych projektów krótkoterminowymi pożyczkami pojawiało się zagrożenie pojawienia się luki płynności.
Coinage Act z 1873 roku i problemy Jay Cooke & Company
Ekspansja gospodarcza była przerywana chwilowymi problemami, które nie były jednak przyczynkiem do większego spowolnienia gospodarczego. Tak było m.in. w przypadku Czarnego Piątku 1869 roku, pożaru w Chicago z 1871 roku, czy pożaru w Bostonie z 1872 roku. Tak też wydawało się w 1873 roku kiedy wprowadzono ustawę, która demonetyzowała srebro z amerykańskiego systemu monetarnego. Wspomniana ustawa to Coinage Act. Odbiło się to negatywnie na całej amerykański branży wydobycia srebra. Wielu właścicieli kopalni srebra nazywało wspomnianą ustawę „Zbrodnią z 73-go”. Zgodnie z ustawą wprowadzono de facto standard złota, ponieważ srebro przestało być nabywane w celu emisji dolarów. Zgodnie z wcześniejszym prawem istniał bimetalizm, gdzie każdy właściciel srebra mógł przynieść kruszec do specjalnego zakładu menniczego i otrzymać w zamian „srebrnego dolara”. Przez większość czasu srebro dostarczały małe kopalnie, jednak wraz z otwarciem ogromnej kopalni srebra w Comstock Lode nastąpiła wzrost podaży srebra, co odbijało się na ekspansji monetarnej (wzrost podaży „srebrnego” pieniądza”). Podczas bimetalizmu prawnym środkiem płatniczym było zarówno srebro jak i złoto.
Jednak od połowy XIX wieku coraz więcej finansistów podnosiło głos, aby wprowadzić standard złota, który miał być znacznie stabilniejszy niż system srebra i złota. Ustawa z 1873 roku wywarła presję na spadek cen srebra. Było to drugie uderzenie w amerykański sektor wydobycia srebra, ponieważ w 1871 roku w Niemczech przestano wybijać srebrne talary. W efekcie spadł popyt na amerykańskie srebro. Te czynniki spowodowały, iż cena srebra gwałtownie spadła oraz zmniejszyło się tempo ekspansji monetarnej w 1873 roku. W efekcie nastąpił wzrost rynkowych stóp procentowych. To z kolei uderzyło w farmerów, którzy na modernizację swoich gospodarstw finansowali pożyczkami. Oprócz tego wzrost stóp odbił się także na kosztach finansowania wielkich projektów inwestycyjnych.
Jay Cooke twórca Jay Cooke & Company. Źródło: Wikipedia.org
Jednym z najbardziej głośnych symptomów problemów na amerykańskim rynku finansowym były kłopoty Jay Cooke & Company. We wrześniu 1873 roku firma miała trudności ze znalezieniem finansowania dla Northern Pacific Railway. Firmie nie udało się znaleźć chętnych na zakup obligacji o wartości kilku milionów dolarów. Jay Cooke & Company znalazło się w problemach ponieważ było większościowym udziałowcem w spółce. Swoje zobowiązania zabezpieczała akcjami Northern Pacific Railway. Z powodów problemów na europejskich rynkach finansowych firma nie miała komu sprzedać swoich akcji ani znaleźć chętnego na dalsze finansowanie spółki kolejowej. W efekcie 18 września 1873 roku Jay Cooke & Company ogłosiło niewypłacalność. Między 1873 a 1879 rokiem w Stanach Zjednoczonych zbankrutowało 18 000 firm, w tym 89 spółek kolejowych.
Pierwszy „światowy” kryzys
Panika 1873 roku była pierwszy kryzysem, który bardzo gwałtownie rozprzestrzeniał się na inne kraje, a choćby kontynenty. Powodem była coraz większa integracja międzynarodowego systemu kapitałowego i bankowego. Dwa lata po panice, w 1875 roku baron Carl Meyer von Rotshild napisał do Gersona von Bleichroedera, iż „cały świat stał się jednym centrum giełdowym”. We wzajemnym arbitrażu cen akcji pomagała w miarę łatwe przepływy kapitału oraz nowe wynalazki jak m.in. telegraf.
9 maja 1873 roku wybuchła panika na wiedeńskiej giełdzie. W efekcie upadło wiele słabszych kapitałowo banków, co pociągnęło za sobą trudności płynnościowe w wielu zadłużonych przedsiębiorstwach. Panika w Wiedniu bardzo gwałtownie przeniosła się do Włoch, Holandii oraz Belgii. Następnie uderzył w Wielką Brytanię oraz z lekkim opóźnieniem dotknąć amerykański rynek kapitałowy. Powodem „zarażenia kryzysem” Stanów Zjednoczonych było m.in. to, iż krótkoterminowy kapitał niemiecki zainwestował w spółki kolejowe oraz inwestował w amerykańskie działki (głównie w „zachodnich” stanach USA). Problemy w Niemczech spowodowały, iż wyschło źródło taniego finansowania spółek kolejowych. To z kolei spowodowało problemy z wypłacalnością Jay Cooke & Company. W konsekwencji doprowadziło to do upadku kilku amerykańskich banków. Problemy amerykańskiego sektora finansowego przełożyły się na problemy instytucji finansowych z Europy. Nagle okazało się, iż pożyczki, obligacje i akcje wielu amerykańskich firm stały się bezwartościowe. Druga fala paniki finansowej nawiedziła ponownie Wiedeń na początku listopada. Panika dotarła także do Londynu, Paryża oraz do Cesarstwa Rosyjskiego.
PRZECZYTAJ: Austriacka giełda – jak inwestować w austriackie spółki?
Problemy europejskiego rolnictwa i wzrost protekcjonalizmu
Po kryzysie 1873 roku nastąpiła depresja w europejskim rolnictwie. Czynnikiem odpowiedzialnym za to były niższe koszty produkcji w Stanach Zjednoczonych oraz Kanadzie. Powodem niższych kosztów produkcji było to, iż wiele gospodarstw rolnych w Ameryce Północnej była zmodernizowanych. Dzięki temu wydajność gospodarstwa w Stanach Zjednoczonych była często wyższa niż europejskich konkurentów. Kolejnym czynnikiem były niższe koszty transportu (zarówno lądowego, jak i morskiego). W efekcie koszt transportu tony zboża z Chicago do Liverpoolu spadł z 37 funtów w 1873 roku, do 21 funtów w 1880 roku. Cztery lata później było to już tylko 14 funtów. Niższe koszty produkcji i spadające ceny transportu spowodowały, iż taniej było sprowadzać zboże i inne produkty rolnicze zza oceanu niż nabywać towary u lokalnych producentów.
Między latami 70-tymi a końcem XIX wieku import amerykańskiej pszenicy i mąki do Wielkiej Brytanii wzrósł o 90%, natomiast import mięsa wzrósł o 300%. Z kolei import masła oraz serów zwiększył się w tym samym czasie o 110%. Wzrost importu spowodował spadek cen produktów rolnych. W 1895 roku ceny towarów rolnych spadły do najniższego poziomu od 150 lat. Spadek opłacalności produkcji rolnej spowodował, iż od 1873 do 1898 roku areał uprawny w Wielkiej Brytanii uległ zmniejszeniu o 22%. Spadające ceny doprowadziły do pogorszenia się kondycji brytyjskich gospodarstw domowych. To doprowadziło do migracji ludzi ze wsi do miast. Dzięki temu przemysł miał dopływ taniej siły roboczej, co zmniejszyło presję płacową. Świadczą o to dane na temat populacji. Między 1871 a 1901 populacja Anglii oraz Walii wzrosła o 43%, natomiast ludność wiejska zmalała w tym czasie o jedną trzecią.
Kolejnym efektem kryzysu 1873 roku był wzrost protekcjonizmu, ponieważ spadek cen produktów rolnych pogarszał kondycję rodzimych rolników. W 1879 roku cła chroniące przed tańszymi płodami rolne wprowadzono w Cesarstwie Niemieckim. Z kolei w 1892 roku we Francji wprowadzono cła Meline. Oczywiście nie wszystkie kraje weszły na ścieżkę protekcjonizmu. Do państw starających się walczyć o większą swobodę handlu były Wielka Brytania oraz Holandia.
Konsekwencje paniki 1873
Panika 1873 roku, w połączeniu z kryzysem finansowym, odbiła się na kondycji wielu przedsiębiorstw. Bankructwa przyczyniły się do wzrostu stopy bezrobocia. Niektóre kraje przeżywały gwałtowne spowolnienie gospodarcze. Przykładem może być Wielka Brytania, dla której okres od 1873 – 1896 roku nazywany jest „Długim Kryzysem”. W tym czasie w wielu brytyjskich branżach panowała stagnacja. Okresy rozwoju gospodarczego przerwały okresy pogorszenia koniunktury, szczególnie w latach 1873, 1886 i 1893. Warto jednak zaznaczyć, iż był to okres wzrostu produktywności oraz deflacji cen.
Kryzys na rynku srebra spowodował, iż relacja srebra w stosunku do złota gwałtownie spadła. Spowodowało to, iż nastąpiła dewaluacja rupii (waluta była oparta o srebro). Spowodowało to, iż nastąpił wzrost kosztów dóbr importowanych. To wydarzenie nazywane jest jako „upadek rupii”. Jest to kolejny przykład międzynarodowych konsekwencji kryzysu 1873 roku.
Kryzys spowodował, iż problemy gospodarcze dotknęły także kraje peryferyjne. Jednym z nich był – „Chory człowiek Europy” – Turcja. Zmalał poziom wymiany handlowej. Jednocześnie spadek cen zbóż oraz innych płodów rolnych spowodowało, iż znaczna część rolników odczuła pogorszenie sytuacji ekonomicznej. Dodatkowo pogorszenie sytuacji na globalnym rynku kapitałowym spowodowało, iż wiele tureckich podmiotów miało problem z refinansowaniem długu zagranicznego.
Po kryzysie 1873 roku potwierdził się nowy standard monetarny. Od 1873 roku większość wiodących gospodarek miało walutę opartą o złoto (tzw. złoty standard). W tym roku złoty standard przyjęło Cesarstwo Niemiecki, Stany Zjednoczone. W kolejnych latach złoty standard wprowadziły kraje Skandynawskiej Unii Monetarnej, Holandii i kilka państw Łacińskiej Unii Monetarnej (zawieszono wymienialność srebra na monety). Jedne z ostatnich głównych europejskich gospodarek, które przyjęły złoty standard były Austro-Węgry (1892) oraz Cesarstwo Rosyjskie (1897). Wprowadzenie standardu złota ułatwiło handel międzynarodowy oraz przepływy kapitału między największymi gospodarkami na świecie. Standard złota pozwolił na stabilizację stóp procentowych. Umiarkowany wzrost podaży pieniądza w połączeniu ze wzrostem produktywności spowodował, iż pojawiała się presja na obniżkę cen. Warto jednak pamiętać, iż większość państw nierozwiniętych nie wprowadziło standardu złota. Standard złota przeżywał swoje najlepsze chwile do momentu wybuchu I Wojny Światowej. Wtedy wydatki wojenne zmusiły kraje uczestniczące w wojnie do zawieszenia standardu złota.
Jedną z konsekwencji kryzysu 1873 r. było znaczne spowolnienie produkcji przemysłowej. W Wielkiej Brytanii w latach 1873 – 1890 wzrost produkcji przemysłowej wynosił średnio 1,7%. Za to w latach przed kryzysem (1850 – 1873) produkcja przemysłowa rosła w średnim tempie 3% rocznie. Spowolnienie tempa rozwoju gospodarczego dotknęła także Cesarstwa Niemieckiego, Stanów Zjednoczonych czy Francji.
Kryzys 1873 roku był jednym z katalizatorów europejskiej walki o kolonie. Presja deflacyjna wymuszała na przedsiębiorstwach wzrost produktywności oraz dostęp do tanich surowców. Miejscem starcia była głównie Afryka, gdzie zapanował istny wyścig głównych potęg europejskich o jak największe połacią tego kontynentu. Do czołowych graczy w tym czasie należały: Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Belgia, Włochy, Holandia oraz Portugalia. Wielkim osiągnięciem europejskiej dyplomacji, a tragedią dla ludów kolonizowanych, była Konferencja Berlińska, która „podzieliła” Afrykę na strefy wpływów. Nastąpił wyścig o kolonie, gdzie decydowała szybkość oraz brutalność kolonistów. Tragicznym przykładem jest Kongo, które na początku było prywatną własnością króla Belgii Leopolda II. W wyniku rabunkowej polityki kolonialnej zginęło najprawdopodobniej kilka milionów mieszkańców Kongo.
Źródło: wikipedia.org
