Więźniowie skarżą się na upał w celach. Wentylatory to luksus, RPO pyta SW

Zdjęcie: Wydarzenia 24


Fale upałów coraz dotkliwiej uderzają w system penitencjarny. Więźniowie skarżą się na zaduch, brak wentylatorów i problemy z wietrzeniem cel. Rzecznik Praw Obywatelskich domaga się działań, a Służba Więzienna przedstawia swoje plany. To pierwszy sygnał nadchodzącego klimatycznego kryzysu... za kratami.


Wraz z nadejściem letnich upałów Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich odnotowuje wzmożoną liczbę skarg od osadzonych. Więźniowie informują o uciążliwych warunkach w celach - przegrzanych, dusznych i często pozbawionych sprawnej wentylacji. Problem dotyczy także dostępu do wentylatorów, których użycie zależy od zgody administracji zakładów karnych. Rzecznik, jako konstytucyjny organ stojący na straży praw człowieka podejmuje interwencję, pytając Służbę Więzienną o realne działania na rzecz ochrony zdrowia i bezpieczeństwa osób pozbawionych wolności. Odpowiedź instytucji pokazuje, iż problem jest dostrzegany, ale czy wdrażane rozwiązania są wystarczające?Reklama


Skargi za kratami. Rzecznik Praw Obywatelskich bierze sprawę w swoje ręce


Coraz częstsze i intensywniejsze fale upałów nie omijają także zakładów karnych i aresztów śledczych. To właśnie tam - z dala od opinii publicznej - rosną napięcia spowodowane wysokimi temperaturami. Rzecznik Praw Obywatelskich od lat otrzymuje w okresie letnim liczne sygnały od osób osadzonych, wskazujących na trudne warunki bytowe: duszne, wieloosobowe cele, brak wentylatorów, a także niesprawną wentylację grawitacyjną.


"Latem Rzecznik Praw Obywatelskich otrzymuje liczne wnioski od więźniów w sprawie uciążliwości wysokich temperatur w celach i odmów wydania wentylatorów przez dyrektorów jednostek penitencjarnych" - czytamy w oficjalnym komunikacie RPO z 3 czerwca 2025 r.
W związku z nadchodzącym sezonem letnim zastępca RPO Wojciech Brzozowski wystosował pismo do dyrektor generalnej Służby Więziennej płk Renaty Niziołek z pytaniem o przygotowania do lata, które - jak zaznaczył - "mogą być uciążliwe i niebezpieczne - zarówno dla osadzonych, jak i funkcjonariuszy SW".


Działania Służby Więziennej: Remonty, napoje i wentylatory, ale nie dla wszystkich


W odpowiedzi udzielonej RPO Służba Więzienna podkreśliła, iż problem rosnących temperatur jest znany i od lat podejmowane są kroki zaradcze. Płk Renata Niziołek zaznaczyła, iż w związku ze "szczególną istotnością" tego zagadnienia wdrażane są działania inwestycyjne i organizacyjne, mające poprawić sytuację w celach.
"Od wielu lat podejmowane są działania organizacyjne mające na celu zabezpieczenie termomodernizacyjne istniejących obiektów" - pisze Niziołek. Nowe pawilony projektowane są z uwzględnieniem izolacyjności cieplnej, a w starszych jednostkach instalowana jest wentylacja mechaniczna. Jak podano, administracje zakładów karnych mają również obowiązek corocznego sprawdzania instalacji wentylacyjnych oraz ich ewentualnego udrożnienia i napraw.
W praktyce oznacza to także konkretne kroki w okresie największych upałów, takie jak:
umożliwienie osadzonym przewietrzania cel,wydawanie zgód na posiadanie wentylatorów,serwowanie dodatkowych, zimnych napojów.


Wentylatory w celach: Przepisy dają możliwość, praktyka mniej


Zgodnie z art. 110a § 2 Kodeksu karnego wykonawczego, osadzony może posiadać wentylator, o ile uzyska zgodę dyrektora jednostki penitencjarnej. Problemem jest jednak nie tylko sama zgoda, ale i konieczność opłaty za użytkowanie urządzenia elektrycznego.
"W szczególnie uzasadnionych wypadkach, zwłaszcza gdy skazany nie posiada środków finansowych i zatrudniony jest nieodpłatnie", dyrektor może zwolnić z opłat. Jak podkreślono w piśmie: "Proponuje się rozważenie zastosowania zwolnienia od uiszczania opłaty za użytkowanie tego rodzaju sprzętu ze wskazaniem na występowanie wysokich temperatur jako czynnika uzasadniającego".
Rzeczywistość pokazuje jednak, iż w wielu przypadkach więźniowie nie otrzymują zgody na używanie wentylatorów, choćby w warunkach fali upałów. KMPT - jednostka działająca w ramach RPO - informuje o sytuacji, w której mimo ekstremalnych temperatur, odmówiono wydania zgód, co "powodowało różnego rodzaju napięcia". W jednym z zakładów, w 2023 r., aż 12 osadzonych odmówiło przyjęcia kolacji, co zakwalifikowano jako bunt.


Upalne cele to nie tylko dyskomfort, ale realne zagrożenie


Jak podkreśla Rzecznik Praw Obywatelskich, wysokie temperatury są zagrożeniem nie tylko dla komfortu, ale przede wszystkim zdrowia osadzonych, szczególnie z grup wrażliwych, na przykład seniorów. "Dolegliwe warunki bytowe w okresie letnim mogą powodować niepokoje wśród osadzonych i rodzić ryzyko zdarzeń nadzwyczajnych" - podkreśla komunikat RPO.
Problem nie dotyczy zresztą wyłącznie Polski. Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom (CPT) w 2021 roku wprowadził nowe standardy oceny warunków pozbawienia wolności, zwracając uwagę na kwestie dostępu do świeżego powietrza, możliwości utrzymania higieny i przeciwdziałania przegrzewaniu się pomieszczeń.
Odpowiedź dyrektor generalnej SW to krok w stronę większej przejrzystości działań administracji więziennej, ale jak zaznacza Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich - to dopiero początek. Lato 2025 roku będzie testem dla zdolności adaptacyjnych całego systemu penitencjarnego.


Rosnąca liczba skarg osadzonych, przykłady buntów i napięć w jednostkach oraz obciążenie kadry wskazują, iż temat nie może być dłużej marginalizowany. Dla Służby Więziennej to sygnał, iż działania organizacyjne muszą iść w parze z realnymi decyzjami w terenie - od polityki zgód na wentylatory po strategię zarządzania ryzykiem w warunkach klimatycznego kryzysu.


Skala problemu: Ponad 70 tysięcy osadzonych i rosnąca presja na system


Kontekst interwencji Rzecznika Praw Obywatelskich zyskuje dodatkowy wymiar, gdy spojrzeć na dane dotyczące liczby osadzonych w polskim systemie penitencjarnym. Jak wynika z raportu opublikowanego przez Służbę Więzienną, na dzień 25 października 2024 roku w jednostkach penitencjarnych w całym kraju przebywało 70 316 osób pozbawionych wolności. W tej liczbie mieści się około 8000 tymczasowo aresztowanych oraz blisko 61 000 skazanych. Kobiety stanowiły 5 proc. ogółu, co oznacza, iż osadzonych kobiet było ponad 3700.
Statystyki te, opisane m.in. przez serwis Business Insider Polska, pokazują, iż polski system penitencjarny działa przy wysokim poziomie zaludnienia, który według danych Służby Więziennej wynosił jesienią 2024 roku 85,35 proc. Oznacza to, iż w wielu jednostkach brakuje realnej przestrzeni buforowej, a każda zmiana warunków środowiskowych - takich jak ekstremalne temperatury - ma bezpośrednie przełożenie na komfort i bezpieczeństwo tysięcy osób.
Co istotne, jak zauważył portal informacyjny iSokolka.eu, w polskich więzieniach przebywało w tym samym okresie ponad 2 500 cudzoziemców z blisko 80 krajów. Dominowali obywatele Ukrainy, Gruzji i Białorusi. W sytuacji tak dużego zróżnicowania językowego i kulturowego, upały w zamkniętych przestrzeniach mogą sprzyjać narastaniu napięć i trudności komunikacyjnych - co już wcześniej wskazywało Biuro RPO w swoich raportach.
Te liczby pokazują, iż problem, na który zwraca uwagę Rzecznik Praw Obywatelskich, nie jest marginalny, ale dotyka całego systemu. W warunkach, w których ponad 70 tysięcy ludzi przebywa w celach często pozbawionych mechanicznej wentylacji i z ograniczonym dostępem do środków chłodzących, każde lato bez odpowiedniego przygotowania może przerodzić się w kryzys operacyjny.
Agata Jaroszewska