Gorczyca – uprawa i zastosowanie

W dzisiejszych czasach, kiedy coraz bardziej popularne stają się metody rolnictwa przyjazne środowisku warto pomyśleć nad siewem gorczycy, ponieważ jej uprawa jako jedna z istotnych praktyk wspiera ideę zrównoważonego rolnictwa.

Jest to roślina o wszechstronnym wykorzystaniu, znana głównie z korzyści dla gleby, ekosystemów i bioróżnorodności. W obliczu wyzwań tj.: zmian klimatycznych czy degradacji gleby, jej uprawa wpływa na jakość, ale również wspomaga naturalne procesy regeneracyjne ziemi, rozpoczynając od odbudowy zdegradowanych ekosystemów.

Systematyka i pochodzenie

W Polsce uprawiane są trzy gatunki gorczycy, które należą do rodziny kapustowatych: gorczyca biała, czarna oraz sarepska.

Gorczyca biała zwana jest także gorczycą jasną. W niektórych państwach jej liście wykorzystuje się jako sałatę. Najprawdopodobniej pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego. Uprawiana jest w północno-zachodniej Europie, Rosji, Japonii, Ameryce, Australii, Nowej Zelandii, krajach Bliskiego Wschodu, Indiach, Afryce Płn. czy Chinach. W Polsce to właśnie gorczyca biała ma największe znaczenie ze względu na możliwości wykorzystania nasion do celów przyprawowych, leczniczych, do produkcji musztardy. Uprawiana jest także na zielony nawóz na przyoranie lub na zielonkę stosowaną w mieszankach, czyli paszę dla zwierząt gospodarskich.

Gorczyca czarna zwana również kapustą czarną występuje w Europie, z wyjątkiem rejonów północnych, w krajach śródziemnomorskich, południowo-zachodniej części Azji i Afryce Wschodniej. W Polsce uprawiana jest na małej powierzchni na nasiona, które w dalszym procesie wykorzystywane są do celów przyprawowych oraz leczniczych.

Gorczyca sarepska nazywana jest także kapustą sitową lub gorczycą modrą. Można ją spotkać we wschodnich rejonach Europy i w południowo-wschodniej części Azji. W Indiach, Chinach, a także Rosji. Ma istotne znaczenie jako roślina oleista. Wykorzystywana jest również w celach przyprawowych.

Brassica carinata zwana również gorczycą abisyńską

Brassica carinata nazywana również gorczycą etiopską, rzepakiem etiopskim, gorczycą abisyńską lub carinata, jest rozwijana jako niskoemisyjny, niespożywczy surowiec oleisty do produkcji zaawansowanych odnawialnych paliw typu drop-in, mączki bogatej w białko i bioproduktów. Stanowi alternatywę dla rzepaku w regionach, w których występuje niedobór wody.

W Europie, do tej pory, z uwagi na brak materiału genetycznego nie prowadzono badań hodowlanych dotyczących uprawy tej rośliny. Prace hodowlane prowadzone na kontynencie afrykańskim i południowo-amerykańskim wykazały, iż gorczyca abisyńska może być wykorzystywana jako roślina okrywowa lub międzyplon z roślinami strączkowymi i innymi roślinami uprawnymi.

Zaliczana jest do roślin oleistych, a olej pozyskany z nasion wykorzystany jest w przemyśle paliwowym. Aktualnie stosuje się go jako zrównoważone paliwo lotnicze (SAF), które jest w stanie ograniczyć emisję pochodzące z lotnictwa choćby o prawie 70%. Do tego może być bardziej atrakcyjny cenowo w porównaniu z paliwem lotniczym na bazie nafty.

Ze względu na skład (duża ilość niepożądanych glukozynolanów i kwasu erukowego) olej wykorzystywany jest w produkcji tworzyw sztucznych, środków smarnych, farb, garbowania skór, produkcji mydeł oraz kosmetyków.

Stanowisko i płodozmian

Najlepszym przedplonem w uprawie gorczyc są rośliny okopowe na oborniku oraz późno schodzące rośliny strączkowe. Z kolei dobrymi przedplonami są mieszanki zbożowo-strączkowe, rośliny motylkowe wieloletnie (lucerna, koniczyna czerwona). Należy pamiętać aby gorczyc nie uprawiać po słoneczniku, maku i lnie. Nie nadają się także jako przedplon roślin z rodziny kapustowatych np. rzepaku, ponieważ mogą być atakowane przez pchełki ziemne czy sprzyjać wystąpieniu groźnej chorobie jaką jest kiła kapusty.

Gorczyce wymagają gleb zasobnych w wapń oraz obojętnego odczynu gleby. Istotne jest, iż rośliny te są wrażliwe na okresowe susze zwłaszcza podczas kwitnienia i w fazie dojrzewania nasion. Wszystkie gatunki gorczyc najlepiej udają się na glebach bogatych w wapń, gliniastych lub piaszczysto-gliniastych, a także na murszach i glebach wytworzonych z torfów niskich. Jednak w tym ostatnim przypadku należy pamiętać o uregulowanych stosunkach wodno-powietrznych. W uprawie z przeznaczeniem na nasiona najlepiej plonują na glebach próchnicznych kompleksów pszennych. W rejonach o większej wilgotności także na glebach kompleksu żytniego dobrego. Pod uprawę gorczycy nie nadają się gleby nieprzepuszczalne i podmokłe.

Przygotowanie gleby

Gorczyce uprawiane na nasiona

W przypadku gorczycy uprawianej z przeznaczeniem na nasiona staranne przygotowanie roli jest koniecznym warunkiem wczesnych i pełnych wschodów oraz prawidłowego rozwoju roślin. Po wczesnych przedplonach pole się podoruje i natychmiast bronuje. Po przedplonach późnych tj. ziemniaki, na polach niezachwaszczonych można przeprowadzić orkę przedzimową. Orkę należy przeprowadzić jesienią, ponieważ wiosenna orka może spowodować przesuszenie gleby i opóźnienie terminu siewu. Gleba, która jest zaorana przed zimą i pozostawiona w ostrej skibie dobrze chłonie wodę, a pod wpływem mrozu nabiera struktury gruzełkowatej. Orkę należy wykonać na głębokość ok. 20 cm. Tylko po ziemniakach można ją spłycić do 15 cm, a pług zastąpić gruberem. Prace wiosenne rozpoczyna się od wyrównania, na glebach lżejszych wykorzystujemy do tego włókę, a na cięższych bronę. Do uprawy przedsiewnej należy zastosować kultywator lub ciężkie brony sprzężone z wałem strunowym.

Gorczyce uprawiane na poplon

W przypadku gorczycy uprawianej z przeznaczeniem na poplon uprawę przedsiewną rozpoczynamy od spłyconej orki przykrywającej ścierń lub uprawy bezpłużnej, która kruszy glebę bez jej odwracania. Na glebach lżejszych zaleca się podorywkę lub talerzowanie na głębokości 10 cm, a na glebach cięższych orkę na głębokości 14-16 cm. W celu ograniczenia liczby przejazdów należy zagregatować z pługiem wał Campbella lub wał specjalny.

Nawożenie

Wymagania pokarmowe

Do prawidłowego rozwoju gorczycy niezbędny jest optymalny odczyn pH gleby (6 – 6,8), od którego zależy dostępność składników pokarmowych i tym samym efektywność nawożenia. Ważne jest także utrzymanie w zmianowaniu zasobności gleby w fosfor i potas na poziomie zbliżonym do wymaganiach pokarmowych.

Generalnie gatunki z rodziny kapustowatych charakteryzują się dużym zapotrzebowaniem na składniki pokarmowe. Na wytworzenie 1 t nasion, wraz z odpowiadającym mu plonem słomy, gorczyce potrzebują około 50-55 kg azotu (N), 12 kg fosforu (P) i 57 kg potasu (K). Gorczyce, podobnie jak inne rośliny kapustne, pobierają znaczne ilości magnezu i siarki (odpowiednio 4 kg Mg oraz 20-25 kg S na 1 t nasion). Wykazują także duże zapotrzebowanie na mikroelementy, szczególnie na bor (B), a czasami również na sód (Na).

Potrzeby nawozowe

Ważne jest aby podczas ustalania wysokości dawek nawozowych uwzględnić: zasobność gleby w przyswajalne składniki, pH gleby, rodzaj przedplonu oraz wysokość oczekiwanego plonu.

Terminy nawożenia

Gorczyce uprawiane na nasiona

Na ogół nawozy wapniowe należy wysiewać co 4 lata. W przypadku gdy gleba przeznaczona do uprawy gorczycy jest kwaśna, należy ją zwapnować. Zabieg wapnowania nie należy przeprowadzać podczas deszczowej pogody oraz na glebę nadmiernie wilgotną. Za najlepszą porę wysiewu wapna uważa się okres po zbiorze przedplonu – na ściernisko. Możliwe jest również wysianie nawozów wapniowych przed orką zimową.

Na glebach ciężkich nawozy fosforowe i potasowe wysiewa się jesienią pod orkę przedzimową. Z kolei na glebach średnich nawóz fosforowy stosujemy jesienią, natomiast nawóz potasowy powinien zostać podzielony w taki sposób, aby 50% składnika zastosować wiosną. Na glebach lżejszych nawozy fosforowe i potasowe wysiewa się wiosną, tj. 10-14 dni przed siewem gorczyc, następnie należy wykonać zabieg bronowania.

Nawożenie azotem, na glebach cięższych należy wykonać jeszcze przed siewem gorczycy. Z kolei na glebach lżejszych – dawki zaleca się zastosować pogłównie, w formie rozety z uwagi na niebezpieczeństwo wymycia tego składnika. Nawożenie pogłówne powinno zostać wykonane nie później niż do pełni pąkowania.

Zabieg nawożenia siarką wykonuje się zarówno doglebowo jak i dolistnie.

Nawożenie magnezem wykonuje się jednocześnie z wapnowaniem. Ten sposób jest zalecany głównie na glebach lekkich. W momencie widocznych niedoborów magnezu zaleca się dokarmianie dolistne.

Ostatnim z zabiegów nawożenia jest nawożenie mikroelementami, które można wykonać doglebowo lub dolistnie. Zaletą tego drugiego jest większa efektywność zabiegu. Dolistne nawożenie zaleca się wykonywać nie tylko interwencyjnie ale także prewencyjnie. Dolistne mikroelementy powinno się aplikować 2-3 krotnie w czasie wegetacji w okresach intensywnego tworzenia się biomasy oraz organów generatywnych, z pominięciem okresu kwitnienia.

Gorczyce uprawiane na poplon

Nawożenie należy wykonywać przedsiewnie, rozsiewając nawozy na ściernisko, a następnie przykrywając orką siewną.

Materiał siewny i siew

Gorczyce uprawiane na nasiona

Ważne jest aby do siewu wykorzystać materiał kwalifikowany, który gwarantuje szybkie i wyrównane wschody oraz czystość odmianową. Trzeba zwrócić uwagę aby materiał siewny był wolny od ziarniaków owsa głuchego i nasion lnianki.

Gorczycę biała wysiewamy z początkiem siewu zbóż jarych. Wczesny siew umożliwia silny rozwój rośliny. Zbyt późny siew może przyczynić się do kwitnienia zanim zdąży wytworzyć silną rozetę. Wynika to przede wszystkim z silnej reakcji fotoperiodycznej. Zaleca się aby gorczycę sarepską i czarną także wysiać we wczesnym terminie. Jednakże gdy gleba jeszcze nie jest wystarczająco ogrzana, termin siewu tych dwóch gatunków można opóźnić do końca siewu zbóż jarych.

Przy założeniu, iż zagęszczenie roślin dla gorczycy białej to 100-150 na m², a dla dwóch pozostałych gatunków 150-200 na m² oraz uwzględniając MTN i zdolność kiełkowania, ilość wysiewu nasion powinna wynosić dla gorczycy białej 8-12 kg/ha, a dla gorczycy sarepskiej i czarnej 4,5-6 kg/ha. Z podanych przedziałów można wysiać niższe wartości na intensywniej nawożonych na glebach o wyższej kulturze.

Nasiona gorczycy białej należy wysiewać głębokości 2,5-3 cm z kolei gorczycy czarnej i sarepskiej 1-2 cm.

Gorczyce uprawiane na poplon

Uprawiając gorczycę białą z przeznaczeniem na poplon, najlepiej jest opóźnić siew do 10-15 sierpnia, ponieważ wysiana wcześniej, gwałtownie zakwita i wytwarza mało zielonej masy. Uprawiając gorczycę na zielonkę lub zielony nawóz, powinno się ją siać w rozstawie 10-15 cm, zwiększając ilość wysiewu do 18-20 kg.

Najważniejsze gatunki chwastów

Zachwaszczenie występujące w uprawie gorczycy nie różni się i jest najbardziej zbliżone do chwastów występujących w rzepaku jarym. Do najgroźniejszych chwastów dwuliściennych zaliczamy: komosę biała, marunę bezwonną, przytulie czepną, rumianek pospolity i rumian polny. Spośród gatunków jednoliściennych należy zwrócić szczególną uwagę na: wieloletni perz adekwatny czy samosiewy zbóż. Do kłopotliwych chwatów z całą pewnością należy zaliczyć: chaber bławatek, jasnota różowa oraz purpurową, przetaczniki, rdesty, tasznik pospolity i tobołki polne.

Najważniejsze choroby

W uprawie gorczycy spotkać można kiłę kapusty i czerń krzyżowych. Pierwsza z chorób może powodować znaczące straty w plonie. Dodatkowo stopniowo może dochodzić do nagromadzenia materiału infekcyjnego w glebie. Z kolei czerń krzyżowych powoduje przedwczesne zsychanie łuszczyn i osypywanie się nasion co w konsekwencji obniża plon. W ostatnim czasie powszechnie występującą chorobą w okresie pierwszych tygodni wzrostu rośliny jest zgorzel siewek.

Ważniejsze gatunki szkodników

Rozpoczynając od pierwszych faz rozwojowych, na gorczycy mogą żerować pchełki ziemne tj. pchełka czarna, pchełka smużkowana i pchełka falistosmuga. W tym okresie dość duże straty mogą być spowodowane przez szkodniki glebowe do których zaliczamy: rolnice, pędraki, drutowce i lenie. Groźne w uprawie gorczycy mogą być również mszyce czy ślimaki. W późniejszych fazach rozwojowych rośliny mogą być atakowane przez chowacza podobnika czy pryszczarka kapustnika.

Największym zagrożeniem w uprawie gorczycy niezmiennie jest słodyszek rzepakowy. Chrząszcze słodyszka przegryzają pąki kwiatowe, chcąc dostać się do pyłku. Powstałe w ten sposób uszkodzenia powodują usychanie i odpadanie pąków, co w konsekwencji wpływa na plonowanie uprawy.

Zbiór

Zbioru gorczycy, podobnie jak rzepaku dokonuje się w technologii jedno lub dwuetapowej. Zbierając gorczycę jednoetapowo w celu przyspieszenia i wyrównania dojrzewania roślin, można wykonać desykację. Wykonuje się ją, kiedy połowa nasion ma kolor żółty. Po około 5-7 dniach przeprowadza się zbiór.

Jak sama nazwa wskazuje zbiór dwuetapowy przeprowadza się w dwóch etapach. Pierwszym z nich jest koszenie w pokos co powoduje równe dojrzewanie i wysuszenie nasion. Etap ten powinien być wykonany kiedy łuszczyny po zżółknięciu zaczynają przybierać kolor brunatny a nasiona zaczynają żółknąć. Drugi etap to zbiór kombajnem, który wyposażony został w podbieracz. Zabieg ten należy wykonać po upływie ok. 2-3 tygodni od skoszenia.

Źródła:

1. Jajor E., Mrówczyński M. (2017). Metodyka integrowanej ochrony gorczycy dla doradców. Instytut Ochrony Roślin – PIB.
2. Sawicka B., Kotiuk E. Gorczyce jako rośliny wielofunkcyjne. Acta Sci. Pol., Agricultura 6(2), 2007, 17-27.
3. Szablewska-Stuper K. (2024). Brassica carinata – czy pojawi się na europejskich polach. Katedra Chemii, Wydział Leśny i Technologii Drewna, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu.
4. https://www.gorczyca.com.pl/artykul/27,uprawa-gorczycy.html

Autor: Marian Pikosz, CDR, Oddział w Poznaniu