Jakie wyzwania stoją przed rolnikami funkcjonujących w ramach tzw. Krótkich Łańcuchów Żywności?

Krótkie łańcuchy żywności (KŁŻ) mają za zadanie skracać drogę produktów rolnych od producenta do konsumenta. W praktyce oznacza to taką organizację sprzedaży produktów, aby ich droga z pola na stół angażowała jak najmniej pośredników i była przyjazna dla środowiska naturalnego.

Dzięki takiej formie sprzedaży konsumenci mogą osobiście poznać osoby, od których nabywają żywność, dowiedzieć się więcej o jej specyficznych walorach, a rolnicy zyskują możliwość bezpośredniego poznania oczekiwań konsumentów. Te wzajemne relacje sprzyjają budowaniu zaufania między rolnikiem a konsumentem.

Możliwość sprzedaży produktów wytwarzanych przez rolników, zarówno roślinnych, jak i zwierzęcych, a także żywności przetworzonej w ich gospodarstwach to bez wątpienia rozwiązanie, które bezpośrednio wspiera rolników i otwiera przed nimi nowe perspektywy. Niewątpliwą zaletą tego rozwiązania jest to, iż rolnik może w pełni wykorzystać potencjał swojego gospodarstwa. Rolnicy w tej chwili mogą prowadzić sprzedaż żywności w różnych formach. Jedną z najprostszych i uzasadnionych ekonomicznie jest sprzedaż, która obejmuje bezpośrednią transakcję między rolnikiem, a konsumentem. Przy wyborze formy sprzedaży producenci żywności powinni pamiętać, iż muszą one uwzględniać specyfikę gospodarstwa oraz odpowiadać stylowi życia konsumentów i uwzględniać ich potrzeby.

Centrum Doradztwa Rolniczego Oddział w Radomiu w ramach realizowanej w roku 2024 operacji KSOW przeprowadził ogólnopolskie badanie ankietowe na reprezentatywnej grupie rolników wytwarzających produkty żywnościowe we własnych gospodarstwach rolnych i sprzedających je w różnych formach oraz konsumentów dokonujących zakupów tych produktów. Celem badań przeprowadzonych wśród rolników było zidentyfikowanie ich potrzeb, oczekiwań oraz barier, z jakimi się spotykają działając w krótkich łańcuchach żywności w aktualnych realiach rynkowych. Określenie czynników wpływających na decyzje rolników o zaangażowaniu w rozwój sprzedaży w krótkich łańcuchach żywności, planów na przyszłość i preferowanych rozwiązań w zakresie organizacji sprzedaży. Zidentyfikowano również wykorzystywane przez rolników źródła informacji oraz ich potrzeby edukacyjno-doradcze, a także określono, które formy wsparcia mogą być najbardziej efektywne w dalszym rozwoju tego rodzaju działalności.

Badanie wśród konsumentów miało na celu określenie czynników wpływających na decyzje związane z wyborem krótkich łańcuchów żywności jako sposobu zaopatrywania się w żywność oraz zainteresowanie innowacyjnymi rozwiązaniami w sprzedaży żywności w krótkich łańcuchach dostaw, atrybutów przypisywanych żywności oferowanej w sprzedaży bezpośredniej, preferowanych sposobów zaopatrywania się w żywność w krótkich łańcuchach dostaw oraz oczekiwań konsumentów dotyczących rozwoju innowacyjnych form sprzedaży, ze szczególnym uwzględnieniem sprzedaży internetowej żywności.

Zebrane dane i przeprowadzona analiza wyników badań ankietowych dają wskazania oraz pozwalają na odniesienie się do trendów związanych z rozwojem krótkich łańcuchów dostaw żywności.

Lokalna żywność produkowana przez rolników nie jest fanaberią ani przejściowa modą, ale efektem rosnącej świadomości pomiędzy rolnictwem, żywnością a zdrowiem człowieka. Z drugiej strony rozwój lokalnego sektora żywności jest przedmiotem dużego zainteresowania na obszarach wiejskich, ponieważ może on przynieść wiele korzyści gospodarczych i społecznych.

Rolnicy podejmują działalność w krótkich łańcuchach dostaw z wielu powodów, wśród których dominują motywy ekonomiczne. Znaczna część rolników wskazuje także na niskie ceny w punktach skupu jako czynnik, który skłania ich do rozwoju sprzedaży w krótkich łańcuchach żywności. Poza czynnikami ekonomicznymi decyzja o sprzedaży w krótkich łańcuchach żywności determinowana jest dążeniem do budowanie trwałych relacji z konsumentami i osiągnięciem większej autonomii.

W organizacji sprzedaży produktów żywnościowych rolnicy wykorzystują różne kanały dystrybucji. Najczęściej wybieraną formą sprzedaży jest sprzedaż bezpośrednio z gospodarstwa, której powodzenie zależy w dużym stopniu od lokalizacji gospodarstwa i wymaga posiadania odpowiedniej infrastruktury oraz dedykowania czasu w obsługę klientów. Nie oznacza to, iż rolnicy nie dostrzegają potrzeby rozwoju swojej działalności w e-commerce. W odpowiedzi na zmieniające się potrzeby konsumentów, producenci wdrażają różne sposoby wykorzystania Internetu w organizacji sprzedaży w krótkich łańcuchach żywności.

Współcześni konsumenci poszukują produktów żywnościowych łączących jakość i wygodę. W zestawieniu z aktualnymi trendami konsumenckim w strukturze asortymentowej żywności oferowanej w krótkich łańcuchach dostaw brakuje produktów z kategorii tzw. żywności wygodnej (convenience food). Do takich produktów należą m.in. gotowe sałatki i mieszanki warzywne, a także świeże i mrożone dania gotowe, takie jak zupy czy pierogi. Ponadto nie maleje zainteresowanie tradycyjnymi produktami o krótkim składzie, zarówno w odniesieniu do produktów pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego. Wprowadzenie nowych produktów do oferty, w tym zwiększenie udziału produktów wygodnych w krótkich łańcuchach żywności mogłoby umożliwić dotarcie do nowych grup konsumentów. Realizacja tego celu wymaga jednak inwestycji w technologie związane z pakowaniem, przechowywaniem i dystrybucją, które zapewnią odpowiednią jakość i bezpieczeństwo żywności. Należy podkreślić, iż innowacyjne z punktu widzenia konsumenta produkty przetworzone to te o prostym składzie i korzystnym wpływie na zdrowie czy środowisko. Stąd też ciekawym trendem z punktu widzenia sprzedaży w krótkich łańcuchach żywności jest zwrot w stronę żywności fermentowanej, który można wykorzystać w odniesieniu zarówno do produktów pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego np. kefiry smakowe, wzbogacone o naturalne dodatki, takie jak owoce sezonowe czy lokalne zioła. Inną opcją są przetwory owocowe bez dodatku cukru, np. słodzone naturalnymi sokami owocowymi. Tego rodzaju produkty są odpowiedzią na zapotrzebowanie na żywność „bez dodatku cukru”, czy też o obniżonej kaloryczności, adresowaną szczególnie do osób dbających o zdrowie, ale również dzieci. Rosnąca świadomość ekologiczna konsumentów otwiera drogę do wprowadzenia produktów opartych na zasadzie „upcycled food”, czyli żywności z recyklingu. Przykładem mogą być produkty z pulpy po wyciskaniu soków, które minimalizują odpady i promują zrównoważone podejście do produkcji.

Wyniki badań dotyczące wykorzystania Internetu w organizacji sprzedaży żywności z krótkich łańcuchów dostaw wykazały, iż rolnicy coraz częściej sięgają po narzędzia cyfrowe. Internet służy przede wszystkim do umieszczania ogłoszeń na specjalistycznych platformach sprzedażowych dedykowanych rolnikom. Dużą rolę odgrywają również media społecznościowe, takie jak Facebook czy Instagram, które są wykorzystywane zarówno do promocji, jak i komunikacji z konsumentami.

Uzyskane wyniki wskazują, iż krótkie łańcuchy żywności są postrzegane jako sposób na zwiększenie dochodów i niezależności rolników, ale ich dalszy rozwój wymaga wsparcia nie tylko finansowego, ale również edukacyjno-doradczego, jak również harmonijnego połączenia tradycyjnych form sprzedaży z nowoczesnymi rozwiązaniami stosowanymi w e-commerce. Działania te wymagają dodatkowych umiejętności i inwestycji. Wspieranie rolników w dostępie do narzędzi cyfrowych i doradztwo w zakresie dostosowywania oferty do zmieniających się oczekiwań konsumentów mogą przyczynić się do zdynamizowania rozwoju krótkich łańcuchów żywności. Główne trudności związane ze sprzedażą online dotyczą logistyki, co obejmuje zarówno dostarczanie produktów do klientów, jak i organizację transportu wymagającego specjalnych warunków, np. chłodzenia. Rozwiązaniem tego problemu mogą być działania w zakresie rozwoju własnych stron internetowych do sprzedaży i stworzenie profesjonalnej platformy sprzedażowej obsługiwanej przez instytucje państwowe, co mogłoby zwiększyć zaufanie do platformy ze strony konsumentów. Działania wspierające rozwój sprzedaży żywności w krótkich łańcuchach powinny być także kierowane na promocję na rynkach lokalnych i rozwój lokalnych targowisk oraz doradztwo i szkolenia.

Przez konsumentów żywność oferowana w krótkich łańcuchach dostaw postrzegana jest przede wszystkim jako „wspierająca lokalną gospodarkę” oraz „lokalna”. Z perspektywy ekonomicznej, konsumenci dostrzegają w krótkich łańcuchach żywności alternatywę dla globalnych łańcuchów żywności, ograniczenie roli pośredników w handlu oraz możliwość bezpośredniego wsparcia finansowego rolników. Do najczęściej przypisywanych atrybutów żywności oferowanej w krótkich łańcuchach żywności należą „wysoka jakość”, „naturalna”, „korzystna dla zdrowia”, co świadczy o bardzo pozytywnym postrzeganiu tego rodzaju żywności i przekłada się na zaufanie. Produkty te są również utożsamiane z tradycyjnymi metodami przetwarzania.

Klienci najczęściej dokonują zakupów na targowiskach i w gospodarstwach, ale rośnie zainteresowanie platformami internetowymi, zwłaszcza wśród młodszych konsumentów. Platformy internetowe powinny być bardziej funkcjonalne, ważne jest zapewnienie precyzyjnych opisów produktów, szybkiej dostawy oraz możliwości personalizacji oferty. Czynnikami, które mogłyby skłonić konsumentów do zwiększenia zakupów żywności w krótkich łańcuchach dostaw, są przede możliwość zweryfikowania skąd dokładnie pochodzi żywność oraz gwarancja jakości w postaci certyfikatu potwierdzającego pochodzenie żywności. Konsumenci oczekują również większej przejrzystości w zakresie cen – udostępnienie informacji o tym co składa się na cenę może wpłynąć na skłonność do zapłacenia wyższej ceny za produkt.

Pomimo pozytywnego nastawienia do dokonywania zakupów żywności bezpośrednio od rolników konsumenci dostrzegają bariery w rozwoju tej formy sprzedaży, Najczęściej wskazywali na brak gwarancji, iż kupowana żywność pochodzi bezpośrednio od rolnika, jest droga, trudno dostępna, jak również nie wiedzą, gdzie mogliby kupić taką żywność.

Oczekiwania współczesnych konsumentów wobec żywności stają się coraz bardziej złożone. Żywność ma nie tylko sycić, dostarczać wyjątkowych doznań smakowych, mieć atrakcyjny wygląd, pożądany smak, zapach i teksturę, ale również wpływać korzystnie na zdrowie i poprawiać samo poczucie. Spożywanie żywności staje się coraz częściej manifestowaniem określonych wartości i światopoglądu. Ponadto współcześni konsumenci przejawiają dążenie do zachowania kulturowej odrębności i tożsamości, co z kolei zdynamizowało rozwój rynku żywności tradycyjnej, ale również wzmacnia znacznie polskiego pochodzenia żywności. Ważnym atrybutem żywności dla polskich konsumentów jest również „naturalność” utożsamiana z niestosowaniem substancji dodatkowych do żywności, co bywa interpretowane jako zainteresowanie tzw. „czystą etykietą” czyli produktami, które przetwarzane są bez dodawania substancji negatywnie postrzeganych przez konsumentów, w tym syntetycznych substancji dodatkowych. Polscy konsumenci kupują żywność oferowaną na rynku w krótkich łańcuchach dostaw przede wszystkim ze względu na troskę o zdrowie własne i swoich najbliższych, ale również przekonanie, iż żywność ta jest bezpieczna oraz wyróżnia się pod względem walorów smakowych.

Powstaje jeszcze bardzo istotne pytanie, jak rolnik/producent ma stać się marketingowcem, aby sprostać wyzwaniom rynku i konkurencji. Nie ma przecież do dyspozycji wielkich budżetów na reklamę, nie jest ekspertem od nowych mediów a przede wszystkim brakuje mu czasu w takie działania.

Dobra wiadomość jest taka, iż konsumenci obdarzyli żywność z krótkich łańcuchów kredytem zaufania. Rolnik decydujący się na działanie w krótkich łańcuchach dostaw ma więc bonus na starcie.

Realia rynkowe wskazują również jak ważne dla dalszego rozwoju krótkich łańcuchów dostaw żywności jest zaufanie, uczciwość w relacjach z innymi producentami i konsumentami, kooperacja oraz pozycjonowanie cenowe, która zapewni producentom godziwe dochody, a konsumentom da poczucie, iż uzyskali „wysoką jakość w dobrej cenie”.

Inwestowanie w krótkie łańcuchy dostaw żywności to szansa na nawiązywanie bliskich relacji z klientami. najważniejsze jest jednak staranne przygotowanie się do tego rodzaju działalności. Pamiętaj, iż sukces w krótkich łańcuchach dostaw wymaga ciągłego doskonalenia się, dokształcania i dostosowania do zmieniających się warunków.

Barbara Sałata, CDR O/Radom

Literatura:

1.Wyniki badań ankietowych Centrum Doradztwa Rolniczego Oddział w Radomiu w ramach realizowanej w roku 2024 operacji KSOW „Funkcjonowanie krótkich łańcuchów dostaw żywności w okresie zagrożenia epidemiologicznego”, dr hab. Sylwia Żakowska-Biemans, prof. SGGW, Barbara Sałata CDR O/ Radom, 2024 r.

2.Rozwiązania organizacyjne produkcji i sprzedaży żywności w krótkich łańcuchach dostaw, oczekiwania konsumentów dotyczące wdrażania innowacyjnych kanałów dystrybucji – Dr hab. Sylwia Żakowska-Biemans, prof. SGGW, CDR O/ Radom, 2024 r.

3. Przetwórstwo i sprzedaż produktów ekologicznych I. Gradka, E. Jastrzębska, B. Sałata – CDR O/Radom, dr hab. S. Żakowska – Biemans – prof. SGGW, CDR O/ Radom 2023 r.