Transformacja polskiego przemysłu stalowego na europejskim rynku stali. Długofalowe zmiany rynkowe w ujęciu historycznym, cz. I

Z artykułu dowiesz się:

• jak zmienił się przemysł stalowy w Polsce w ciągu ostatnich 20 lat;
• jak w tej chwili kształtuje się produkcja stali;
• jakie trendy kształtują branżę stalową w Polsce.

W maju 2024 roku minęło 20 lat od przystąpienia Polski do UE. Jak zmienił się rynek przemysłu stalowego w naszym kraju w tym czasie?

Nasze członkostwo w strukturach Unii Europejskiej od 1 maja 2004 roku¹ otworzyło nowe możliwości dla branży stalowej w Polsce. Wynikały one z warunków gospodarki rynkowej a także ekonomii prowadzenia działalności gospodarczej (ekonomia biznesu). Jednak spowodowało również zmiany wynikające z konieczności realizacji unijnych polityk:

• gospodarczych,
• rynkowych,
• przemysłowych,
• energetycznych,
• handlowych,
• kadrowych,
• ekologicznych, w tym, w szczególności, polityki klimatycznej.

Transformacja rynku stalowego: w jakiej sytuacji są huty?

Przemysł stalowy w kraju, począwszy od lat 90. ubiegłego wieku, przeszedł głęboką transformację z gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki rynkowej. W tym procesie zmian najważniejsze miejsce odegrała prywatyzacja państwowych przedsiębiorstw, w tym także dawnych kombinatów hutniczych. Obecnie, w dominującej większości, jest to rynek prywatny (ok. 97% firm) i opiera się na produkcji, jak również obróbce stali. W krajowym sektorze stalowym funkcjonuje łącznie 868 przedsiębiorstw, w tym cztery w sektorze publicznym, a także 864 w sektorze prywatnym [1]. Na tym rynku dominującą pozycję odgrywają liderzy segmentu producentów stali – huty z kapitałem krajowym i zagranicznym. Swoje aktywa w Polsce ma największy producent stali surowej na świecie – ArcelorMittal. W skład przedsiębiorstwa wchodzą oddziały w Dąbrowie Górniczej, Chorzowie, Sosnowcu, Świętochłowicach, Zdzieszowicach, a także Krakowie (więcej o strukturze rynku kapitałowego w polskim przemyśle stalowym w monografiach autorskich [2, 3]).

Zmiany w Krakowie

W październiku 2020 roku koncern poinformował o definitywnym zamknięciu oddziału produkcji wielkopiecowej (BF-BOF) w Krakowie. Ta decyzja miała swój skutek w spadku mocy produkcyjnych krajowego hutnictwa o 2 mln ton stali rocznie. Aby zrekompensować straty organizacyjne, spółka zainwestowała w modernizację walcowni. w tej chwili grupa kapitałowa uczestniczy w kluczowych europejskich projektach związanych z transformacją hutnictwa do uzyskania „net zero” emisji dwutlenku węgla z procesów technologicznych, w tym w projektach związanych z wprowadzeniem nowej technologii DRI-EAF. Ponadto cały czas ta grupa kapitałowa jest benchmarkiem innowacji na polskim rynku stali, jak i innych rynkach, na których prowadzi swoją działalność. Od kilku lat grupa prowadzi projekty, które realizują koncepcję Przemysłu 4.0 (Industry 4.0). Stawia na rozwiązania technologiczno-procesowe, które wpisują się w „smart steel manufacturing” [4].

Sytuacja na rynku stali w Polsce

Rynek stalowy w kraju jest dzisiaj utożsamiany zarówno z wielkimi producentami stali, jak i wieloma firmami zarejestrowanymi w sektorze producentów metali (zgodnie z PKD 2007). W krajowym sektorze stalowym dominują przedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 50 osób. Stanowią one 60% działu producentów metali według zestawienia GUS [1] Przedsiębiorstw zatrudniających więcej niż 1000 osób było 12 [1]. Do tych przedsiębiorstw należą huty stali, które tworzą istotny segment rynku stalowego w kraju. Na tym rynku są huty zlokalizowane w województwach śląskim i małopolskim. Ponadto huty znajdują się także poza rejonem danego GOP-u i jego okolic w Ostrowcu Świętokrzyskim, Stalowej Woli i Warszawie.

Stal w kraju produkuje się w dwóch technologiach. Są to: proces wielkopiecowy i konwertorowy, czyli proces produkcji określany, zgodnie z nazewnictwem angielskim, BF-BOF (ang. Blast Furnace-Basic Oxygen Furnace), jak i proces elektryczny, jako EAF (ang. Electric Arc Furnace). Polska jest na 23. miejscu wśród producentów stali na świecie (globalny ranking producentów stali według World Steel Association). W 2022 roku w kraju wyprodukowano 7,4 mln ton stali, a w 2023 roku jeszcze mniej (rys. 1). W ostatnich latach w Polsce, okres po pandemii COVID-19, produkcja stali nie przekracza poziomu 9 mln ton stali wyprodukowanej rocznie.

Co wpływa na spadek produkcji?

Na spadek produkcji stali ma wpływ wiele czynników ekonomicznych i pozaekonomicznych, które skumulowały się po pandemii COVID-19. Trudna sytuacja jest spowodowana skutkami kryzysów, które pojawiły się na rynku globalnym po pandemii COVID-19, w tym kryzysu energetycznego i wysokimi cenami surowców, a także rosnącymi kosztami prowadzenia działalności w silnie dynamicznym otoczeniu, jak i w warunkach nakładania się wielu polityk szczegółowych w zakresie ochrony środowiska.

Rys. 1. Trend krajowej produkcji stali w latach 2004-2023. Oprac. wł. na podst. danych branżowych; rys.: autorka

W świetle powyższych uwarunkowań w niniejszym opracowaniu wskazano na najważniejsze trendy w produkcji stali. Trendy te miały miejsce w polskim sektorze stalowym w ostatnich dwóch dekadach. Ta publikacja powstała na podstawie wiedzy eksperckiej i danych historycznych, pozyskanych z instytucji branżowych i statystycznych, o sytuacji sektora stalowego w Polsce. W publikacji zamieszczono dane dotyczące produkcji stali ogółem oraz według procesów technologicznych, jak i dane dotyczące konsumpcji (zużycia jawnego stali), w tym dane dotyczące importu i eksportu wyrobów stalowych. W pracy dążono do wyeksponowania sytuacji sektora w pierwszych latach członkostwa Polski w UE, jak i stanu po 20 latach. Dane historyczne przedstawiono w układzie trendów szeregów czasowych. Autorka podkreśla, iż niniejsza publikacja nie wyczerpuje tematu zmian na rynku stalowym w kraju. Jedynie stanowi wprowadzenie do dalszej dyskusji nad trendami zmian na polskim rynku stali po wejściu Polski do Wspólnoty.

Sytuacja sektora stalowego w pierwszych latach członkostwa Polski w UE

W 2004 roku huty realizowały jeszcze programy naprawcze w ramach restrukturyzacji przemysłu (restrukturyzacja hutnictwa żelaza i stali). Największe huty w strukturach spółki o nazwie Polskie Huty Stali² miały już inwestora strategicznego. Stał się nim zagraniczny LNM Holdings N.V. Jednocześnie wtedy nasiliły się fuzje, a także alianse strategiczne grup kapitałowych na światowym rynku stali. W Polsce swoją ewolucję przechodzi inwestor zagraniczny, który nabył Polskie Huty Stali SA. One to od 5 marca funkcjonowały pod nazwą ISPAT Polska Stal SA. Po 11 miesiącach przedsiębiorstwo zostało zarejestrowane jako Mittal Steel Poland SA. W kolejnym roku na światowym rynku stali ma miejsce połączenie grup Mittal i Arcelor. Rezultatem jest silna grupa kapitałowa o nazwie ArcelorMittal. Na polskim rynku stali działa pod nazwą Arcelor Mittal Poland [2].

Huty po wejściu do UE

Po wejściu Polski do UE huty w Polsce zostały zobligowane do osiągnięcia samodzielności finansowej (Viability). Rok 2004 zapisał się także w historii polskiego hutnictwa jako rok, w którym sektor po raz pierwszy od restrukturyzacji wykazał dodatni wynik finansowy. Tym samym wskaźniki rentowności brutto i netto były dodatnie (odpowiednio 12% i 10% ‒ dane przytoczono na podstawie raportów porestrukturyzacyjnych).

W kolejnych latach również huty odnotowały dodatni wynik finansowy. W 2005 roku był nieco niższy niż w 2004 roku, a w 2006 roku porównywalny z wynikiem w 2004 roku. Sytuacja ekonomiczno-finansowa sektora stalowego w 2007 r. była dobra. Odnotowano wzrost przychodów o prawie 20% i zysku netto o 30% w porównaniu z 2006 r. [5]. Końcowy raport z realizacji programów naprawczych został przyjęty przez Komisję Europejską w 2007 roku (Rząd RP i Komisja Europejska uznały, iż program restrukturyzacji, oparty na dokumencie pt. Restrukturyzacja i rozwój hutnictwa żelaza i stali w Polsce do 2006 r., został zrealizowany).

W tab. 1 zestawiono dane o sytuacji polskiego sektora stalowego w latach 2004-2007. Zatem od pierwszego roku członkostwa Polski w UE aż do zakończeniu realizacji programów naprawczych na wytycznych Komisji Europejskiej.

Tab. 1. Polski przemysł stalowy w latach 2004-2007. Dane zawarte w tabeli pochodzą z raportów Hutniczej Izby Przemysłowo-Handlowej w Katowicach

Produkcja stali w Polsce: w jakim stanie są polskie huty?

W warunkach gospodarki rynkowej wolumen produkcji stali musi być ciągle dostosowany do popytu rynkowego na wyroby gotowe. Producenci stali w kraju, w zależności od popytu na stal, zgłaszanego przez rynki konsumentów stali, odnotowują wzrost lub spadek zamówień. Sytuacja w branżach takich jak:

• motoryzacja,
• budownictwo mieszkaniowe,
• budownictwo infrastrukturalne,
• przemysł maszynowy,
• przemysł transportowy i innych sektorach,

miała ogromny wpływ na wolumen produkowanej stali i wyrobów stalowych. Na rys. 1 przedstawiono wolumen krajowej produkcji stali w latach 2004-2023. W analizowanym okresie historycznym były tam lata z wysokim wolumenem produkcji stali, jak również lata z niskim wolumenem.

Krzyzysy odbijają się na hutnictwie

W analizowanym okresie wystąpiły dwa poważne kryzysy ekonomiczne. Pierwszy po 2008 roku, który był skutkiem zachwiania się rynków nieruchomości i bankowych w Stanach Zjednoczonych, a który skutkował silnym spadkiem krajowej produkcji stali w 2009 roku (produkcja wyniosła 7,1 mln ton). Drugi kryzys był związany z:

• pandemią COVID-19 (2020 rok i lata następne),
• skutkami na rynkach paliwowych i energetycznych (kryzys energetyczny),
• skutkami wojny w Ukrainie: i niekorzystnymi czynnikami ekonomicznymi (wzrost cen gazu, inflacja).

Wiele hut odłożyło planowane inwestycje na później. W latach 2004-2023 tylko 5 razy odnotowano produkcję roczną stali na poziomie powyżej 10 mln ton. Było to w 2004 roku, 2006 roku, 2007 roku oraz w latach 2017-2018.

Najmniej stali wyprodukowano w kraju w roku 2009, czyli po dotarciu do Polski skutków kryzysu amerykańskiego oraz w roku ogłoszenia przez WHO pandemii COVID-19 (2020 rok), jak i w ostatnich latach 2022-2023 (wyłączenie wielopiecowego oddziału w Krakowie i niekorzystna koniunktura). Gdy obliczy się średnioroczną produkcję stali za ten cały okres, to wyniosła ona 8,8 mln ton.

Czytaj też >> Procesy obróbki cieplnej i odlewnictwa z wykorzystaniem pieców przemysłowych

Huty w Polsce a produkcja

W analizowanym okresie zmianie podlegały również udziały poszczególnych procesów technologicznych w wytworzonym wolumenie produkcji stali. W 2002 roku krajowy sektor definitywnie zakończył produkcję stali w piecach martenowskich. Dalsze utrzymywanie tej technologii, w warunkach gospodarki rynkowej, nie było opłacalne. Nie było także zasadne z punktu widzenia ochrony środowiska. Huty w Polsce stosują dwie technologie produkcji stali: BF-BOF (proces zintegrowany: wielki piec i konwertor) i EAF (proces elektryczny). W analizowanym okresie wystąpiły lata, w których wielkość produkcji stali w obydwu technologiach była zbliżona. Taka sytuacja miała miejsce w latach 2010-2012 i w 2020 roku. Trendy produkcji stali według procesów zostały przedstawione na rys. 2. Widać wyraźnie, iż w ostatnich latach różnice w wolumenie produkcji według procesów są niewielkie. To wynika z wyłączania (okresowego) technologii BOF, jak i wyłączenia produkcji stali w BF-BOF w O/Kraków.

Rys. 2. Trendy w produkcji stali według procesów technologicznych w latach 2004-2022; rys.: autorka

Inna forma produkcji

Postęp technologiczny, a także realizowane inwestycje w hutach zmieniły formę produkcji. W analizowanym okresie spadła produkcja wlewków, a wzrosła produkcja wyrobów Ciągłego Odlewania Stali (COS). Na rys. 3 wyraźnie widać, jak po 2007 roku spadła produkcja wlewków w kraju. Jeszcze w 2007 roku wyprodukowano w kraju 1,3 mln ton wlewków, a rok później tylko 0,34 mln ton. Od kilku lat produkcja wlewków jest na poziomie około 100 tys. ton.

Rys. 3. COS w produkcji stali w latach 2004-2023. Oprac. wł. na podst. danych branżowych; rys.: autorka

¹ Traktat Akcesyjny podpisany 16 kwietnia 2003 r. w Atenach, Dz.U.UE.L.03.236.17 i Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864 zał., stanowił podstawę przyjęcia dziesięciu krajów, w tym Polski, do Unii Europejskiej z dniem 1 maja 2004 r.

² Podjęte działania ministrów adekwatnych: ds. Skarbu Państwa, gospodarki oraz finansów doprowadziły do skonsolidowania w latach 2002-2003 hut: im. T. Sendzimira, Katowice, Florian i Cedler w spółkę Polskie Huty Stali SA, a następnie do jej prywatyzacji połączonej z restrukturyzacją finansową.

Temat będzie kontynuowany w kolejnym wydaniu czasopisma.

Piśmiennictwo

1. Dane ogólne, GUS: Rocznik Statystyczny Przemysłu. 2023.
2. Gajdzik B.: Przedsiębiorstwo hutnicze po restrukturyzacji. Dynamika zmian w krajowym sektorze hutniczym w latach 1992-2010. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, 2012.
3. Gajdzik B.: Restrukturyzacja przedsiębiorstw hutniczych w zestawieniach statystycznych i badaniach empirycznych. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, 2013.
4. Gajdzik B.: Diagnoza kierunków transformacji przemysłu stalowego w Przemyśle 4.0. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, 2022.
5. Polski Przemysł Stalowy. Hutnicza Izba Przemysłowo-Handlowa, 2008.

dr hab. inż. Bożena Gajdzik, prof. Politechniki Śląskiej
Wydział Inżynierii Materiałowej
Politechnika Śląska

W publikacji przedstawiono ogólne trendy opisujące sektor stalowy w kraju. Nie zagłębiano się w analizy szczegółowe, np. zmian w asortymencie produkowanych wyrobów stalowych w kraju, strukturze konsumpcji, strukturze eksportowanych i importowanych wyrobów stalowych. Zamierzeniem autorki było pokazanie przebiegu trendów kluczowych w celu zobrazowania ogólnych ram transformacji przemysłu stalowego w kraju po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Autorka unikała również dyskusji o czynnikach pozytywnych, jak i negatywnych, które miały wpływ (były lub mogły być determinantami) na przebieg trendów.

Niniejsze opracowanie powstało na podstawie danych branżowych. Autorka składa serdeczne podziękowania Hutniczej Izbie Przemysłowo-Handlowej w Katowicach za gromadzenie danych o polskim sektorze stalowym i wszelką pomoc przy opracowaniach branżowych analiz.

Autorka zachęca do zapoznania się z publikacją „Stan i perspektywy hutnictwa żelaza i stali w Polsce. Nowe wyzwania” (red. J. Podsiadło, Katowice 2023).