Wiosenne szkodniki zbóż – jak zwalczać, jakie środki ochrony roślin możemy użyć w 2025 roku?

Zdecydowanej większości szkodników sprzyja ciepła i sucha pogoda. Często już warunki pogodowe w okresie jesieni pozwalają prognozować, jakie potencjalnie problemy ze szkodnikami mogą pojawić się wiosną. Podpowiadamy, jak zwalczać szkodniki i jakie preparaty możemy użyć w 2025 roku.

Niechemiczna ochrona

Metody niechemiczne mające zastosowanie w trakcie wiosennej wegetacji zbóż w ograniczaniu presji szkodników to przede wszystkim ograniczanie zachwaszczenia) oraz dostarczenie roślinom zbilansowanych składników pokarmowych poprawiających kondycję roślin i ich odporność na stresy środowiskowe.

Warto także zwrócić uwagę na obecność na plantacji wrogów naturalnych szkodników. Choć metoda chemiczna przez cały czas pozostaję główną metodą ochrony zbóż przed szkodnikami, to metody niechemiczne często pozwalają obniżyć jej poziom.

Ochrona chemiczna przed szkodnikami

Konieczność zastosowania chemicznego zwalczania musi być oczywiście uzasadniona – gdy poziom nasilenia danego szkodnika przekracza próg ekonomicznej szkodliwości (tab.1). Rzeczywiste zagrożenie uprawy pozwala ocenić tylko systematyczny i prowadzony we właściwym terminie monitoring. Warto również rozważyć możliwość jednoczesnego zwalczenia kilku szkodników, np. mszyc i skrzypionek z użyciem odpowiednich insektycydów.

Efektywność chemicznego zwalczania szkodników zależy przede wszystkim od precyzyjnie ustalonego terminu, zastosowanego insektycydu oraz optymalnej temperatury jego skutecznego działania. Ale jak wiadomo, stopniowo ograniczany wybór insektycydów to słabszy efekt zwalczania szkodników, m.in. z uwagi na możliwość wytworzenia przez nie odporności (szczególnie mszyc).

Aktualnie zarejestrowane insektycydy zwalczające mszyce i skrzypionki w pszenicy ozimej przedstawiono w tabeli. Larwy łokasia garbatka zwalcza zawierający deltametrynę Decis Expert 100 EC. Z kolei do zwalczania żółwinka zbożowego (ale w uprawach małoobszarowych pszenicy) zarejestrowane są pyretroidy zawierające deltametrynę (Deka 2,5 EC, Desha 2,5 EC, Dyno 2,5 EC, Matrix 2,5 EC, Poleci 2,5 EC) oraz zawierające acetamipryd Aceiro 200 SL i Leptosar 200 SL, a także mieszanina deltametryny i flupyradifuronu w preparacie Sivanto Energy.

Progi ekonomicznej szkodliwości dla wiosennych szkodników zbóż ozimych

Przykładowe substancje czynne zarejestrowane do zwalczania mszyc i skrzypionek w pszenicy ozimej

* tylko mszyce, ** tylko skrzypionki

Szkodniki lubią łagodne zimy

Ostatnie lata pokazują, iż niektóre szkodniki (jak np. larwy łokasia garbatka) przy braku wyjątkowo mroźnych zim żerują nieprzerwanie aż do wiosny. W mniej sprzyjających warunkach schodzą głębiej do swoich kryjówek w glebie, by po ociepleniu kontynuować żerowanie.

Łagodne zimy pozwalają też wielu gatunkom szkodników przeżyć w różnych stadiach, żeby wiosną wraz z pierwszymi ciepłymi dniami gwałtownie się uaktywnić.

W późnowiosennych zasiewach ozimin można zaobserwować charakterystyczne żółknięcie liścia sercowego, który często jest podgnity u nasady i daje się łatwo wyciągnąć. To typowy objaw uszkodzeń spowodowany przez larwy ploniarki zbożówki, która zimowała wewnątrz pędu zbóż ozimych lub traw, w pobliżu szyjki korzeniowej. Pojedyncza larwa uszkadza zawsze tylko pęd jednej rośliny, ale często po uszkodzeniu jednej rośliny przenosi się na sąsiednią. Takie rośliny, szczególnie gdy są dodatkowo osłabione po zimie, często zamierają lub wytwarzają nadmierną liczbę pędów bocznych, które zwykle się nie kłoszą.

Termin pojawu i nasilenie szkodników po okresie zimowym również w dużej mierze determinuje pogoda – ale w dłuższej perspektywie trudno to precyzyjnie ustalić. Zagrożeń ze strony szkodników zbóż jest sporo i potencjalnie większe będzie w rejonach, w których wystąpiły one liczniej w poprzednim sezonie. Z kolei wyższe temperatury w okresie wczesnowiosennym spowodują, iż po przezimowaniu szkodniki pojawią się wcześniej na plantacjach i jak np. w przypadku mszyc – potencjalnie rozwiną większą liczbę generacji.

Gdy robi się cieplej

Skrzypionki

Chrząszcze skrzypionek pojawiają się zwykle w maju. Jednak wystarczy kilka cieplejszych dni, by pojawiły się choćby na początku kwietnia po przezimowaniu w darni lub w ściółce. Choć nie powodują aż takich uszkodzeń jak ich larwy, to jednak liczebność kopulujących osobników może zwiastować problemy.

Jedna samica może w ciągu życia złożyć choćby do 300 jaj, pojedynczo lub po kilka w rzędzie wzdłuż nerwów górnej strony liści. W sprzyjających warunkach pogodowych (ciepło i sucho) larwy pojawiają się już po około 10 dniach od złożenia jaj i od razu rozpoczynają żerowanie na liściach zbóż.

Są łukowato wygięte i często pokryte śluzem i odchodami co chroni je przed promieniowaniem słonecznym. Żerują podobnie jak chrząszcze, ale o wiele intensywniej. Wyjadają tkankę pomiędzy nerwami liści aż po dolną skórkę.

Oszacowano, iż jedna larwa jest w stanie zniszczyć do 3,5 cm² powierzchni asymilacyjnej liści, co istotnie redukuje poziom fotosyntezy. W rejonach środkowej i północnej Polski dominuje skrzypionka zbożowa. Natomiast skrzypionka błękitek jest liczniejsza w województwach południowo-wschodnich. Obydwa gatunki powodują takie same uszkodzenia, a wzrost nasilenia ich liczebności od kilku lat obserwuje się na terenie całego kraju.

Mszyce

Wiosną razem ze skrzypionkami na uprawy zbóż ozimin zaczynają nalatywać mszyce – najliczniej mszyca czeremchowo-zbożowa (której jaja zimowały na krzewach czeremchy zwyczajnej) i mszyca zbożowa, której tzw. gospodarzami zimowymi są trawy i samosiewy zbóż.

Szkodliwe są zarówno dorosłe mszyce, jak i stadia larwalne mszyc. Wysysają soki z tkanek liści i źdźbeł, a w dalszych fazach z kłosów, co prowadzi do pogorszenia kondycji roślin i zamierania ich fragmentów. Osłabione rośliny są bardziej podatne na wtórne porażenia przez sprawców chorób, które wnikają w uszkodzone tkanki. Patogeny mogą się również rozwijać na pozostawianych przez mszyce wydzielinach.

Dodatkowo mszyce mogą przenosić wirusy, jednak w zdecydowanie większym stopniu ma to miejsce w okresie jesiennej wegetacji zbóż.

Optymalne warunki dla rozwoju mszyc to umiarkowane temperatury (do 20°C) i bez gwałtownych opadów i wiatrów. W takich warunkach bardzo gwałtownie potrafią kilkukrotnie powiększyć swoją populację.

Podobne uszkodzenia mogą powodować nalatujące wiosną skoczki (m.in. skoczek sześciorek), choć w odróżnieniu od mszyc żerują pojedynczo. Najliczniej pojawiają się od brzegów uprawy od strony łąk i nieużytków.

Pluskwiaki

Głównie ze względu na ocieplenie klimatu oraz duży areał uprawy zbóż corocznie obserwuje się zwiększoną presję ciepłolubnych pluskwiaków – żółwinka zbożowego i lednicy zbożowej.

Żółwinek przelatuje na uprawy zbóż zwykle na przełomie maja i czerwca po przezimowaniu na polach lub zaroślach, w warstwie ściółki lub płytko pod powierzchnią gleby. Z kolei lednica zbożowa pojawia się zwykle nieco wcześniej – najczęściej na początku maja.

Szkodliwość obydwu gatunków jest zbliżona. Osobniki dorosłe i larwy tych pluskwiaków w okresie krzewienia zbóż wysysają soki z liści i źdźbeł, co może prowadzić do ich zasychania. Ale najważniejsze straty powodują w dalszych etapach wegetacji żerując na kłosach i ziarniakach w fazie dojrzałości mlecznej.

Na skutek ich żerowania ziarniaki są zdeformowane lub wypełniają kłos tylko częściowo – najczęściej w dolnej części. Uszkodzone ziarno jest gorszej jakości i spada także masa tysiąca nasion. Uzyskana z takiego ziarna mąka ma obniżoną wartość wypiekową na skutek obecności enzymów rozkładających gluten, który te pluskwiaki wydzielają podczas żerowania (stąd odbarwienie kłosów – tzw. bielenie).

Obydwa gatunki rozwijają jedno pokolenie w ciągu roku, ale w cieplejsze lata może pojawiać się drugie.

Wciornastki i zwójki

Wyższe temperatury w okresie wiosenno-letniej wegetacji zbóż powodują także masowe pojawy wciornastków. Najliczniej występują na plantacjach zbóż w okresie kłoszenia. Wysysają soki z liści, pochew liściowych oraz ziarniaków i choć są niewielkie, to podobnie jak mszyce tworzą masowe populacje.

Pojawiają się też coraz liczniej szkodniki, które od niedawna stanowią większy problem w Polsce (jak np. gąsienice zwójek), które w południowych rejonach Europy zaliczane są do głównych szkodników zbóż.